ዓለም መዓልቲ ከባቢ: ኣብ ጥዕና ልብን ስርዓተ ደምን ስርዓተ ምስትንፋስን ዘለዎ ጽልዋ

ዓለም መዓልቲ ከባቢ: ኣብ ጥዕና ልብን ስርዓተ ደምን ስርዓተ ምስትንፋስን ዘለዎ ጽልዋ

ኣብ 5 ሰነ ዓመታዊ ዝኽበር ዓለማዊ መዓልቲ ከባቢ፡ ኣገዳስነት ተፈጥሮኣዊ ከባቢናን ንዕኦም ንምዕቃብ ሓባራዊ ስጉምቲ ከምዘድሊን ኣገዳሲ መዘኻኸሪ እዩ። ቀንዲ ትኹረት ናይዛ መዓልቲ ንከባብያዊ ጉዳያት ምጉላሕን ዘላቒ ልምድታት ንምድንፋዕን ክኸውን ከሎ፡ ኣብ መንጎ ጥዕና ከባብን ጥዕና ደቂ ሰባትን ዘሎ ዓሚቕ ምትእስሳር ብፍላይ ኣብ ዓውድታት ልብን ስርዓተ ደምን ስርዓተ ምስትንፋስን ጽቡቕ ሂወት ምርዳእ እውን ወሳኒ እዩ። እዚ ጽሑፍ’ዚ፡ ከባብያዊ ረቛሒታት ነዞም መዳያት ጥዕና ብኸመይ ከም ዝጸልዉን፡ ኣብ ውሽጢ ከባብያዊ ለውጢ ንጥዕናና ምክትታልን ምሕላውን ኣገዳሲ ምዃኑ ዘጉልሕ እዩ።

ኣብ መንጎ ከባብን ጥዕናን ዘሎ ምትእስሳር .

እቲ እንነብረሉ ከባቢ ኣብ ጥዕናና ቀጥታዊ ጽልዋ ኣለዎ። ጽሩይ ኣየር፡ ማይን ሓመድን ንጽቡቕና መሰረታዊ ክኸውን እንከሎ፡ ብከላን ምብስባስ ከባብን ድማ ርኡይ ሓደጋታት ጥዕና የስዕብ። ጽሬት ናይቲ ነስተንፍሶ ኣየር፡ እንሰትዮ ማይ፡ ከምኡ’ውን እቲ እንበልዖ መግቢ ኩሉ ብከባብያዊ ኩነታት ይጽሎ፡ እዚ ድማ ብግዲኡ ንኣካላዊ ስርሓትናን ሓፈሻዊ ጥዕናናን ይጸልዎ።

ብከላ ኣየርን ጥዕና ስርዓተ ምስትንፋስን

ብከላ ኣየር ብዓለም ደረጃ ካብ ዝግለጹ ስግኣታት ጥዕና ከባቢ ሓደ እዩ። ከም ፓርቲኩላተ (PM)፣ ናይትሮጅን ዳይኦክሳይድ (NO2)፣ ሳልፈር ዳይኦክሳይድ (SO2)፣ ከምኡ እውን ኦዞን (O3) ዝኣመሰሉ በከልቲ ነገራት ናብ ስርዓተ ምስትንፋስ ኣዕሚቖም ክኣትዉ ይኽእሉ፣ እዚ ድማ ደረጃ ኣሉታዊ ሳዕቤናት ከስዕብ ይኽእል። ነዞም በከልቲ ነገራት ንነዊሕ እዋን ምቅላዕ ምስ ሕዱር ሕማማት ስርዓተ ምስትንፋስ ከም ኣዝማ፣ ሕዱር ዕንቅፋት ሕማም ሳንቡእ (COPD)፣ ከምኡ’ውን መንሽሮ ሳንቡእ ዝተኣሳሰር እዩ።

·  ኣዝማ : ብኣየር ዝመሓላለፉ በከልቲ ነገራት መጥቃዕቲ ኣዝማ ከበግሱን ምልክታት ከጋድዱን ይኽእሉ። ንጥረ ነገራት ብፍላይ PM2.5 ንመስመር ኣየር ከቖጥዖ ይኽእል እዩ፣ እዚ ድማ ናብ ነድሪን ዝለዓለ ተነቃፍነትን የስዕብ።

·  ሕዱር ዕንቅፋት ሳንቡእ (COPD) : ንነዊሕ እዋን ከም ትኪ ትምባኾ፣ ኢንዱስትርያዊ ልቀት፣ ከምኡ’ውን ናይ ተሽከርከርቲ መውፅኢ መውፅኢታት ከም ትኪ ትምባኾ ዝኣመሰሉ ብከላታት ምቅላዕ ሕዱር ነድሪ መስመራት ኣየር ከስዕብ ይኽእል፣ እዚ ድማ ናብ COPD የምርሕ።

·  መንሽሮ ሳንቡእ : ገለ ብከላታት ከም ፖሊሳይክሊክ ኣሮማቲክ ሃይድሮካርቦን (PAHS) ኣብ ልቀት ትራፊክ ዝተረኽበ ካርሲኖጀኒክ ኮይኑ ንሓደጋ መንሽሮ ሳንቡእ ክውስኽ ይኽእል።

ናይ ልብን ስርዓተ ደምን ጥዕናን ከባብን ረቛሒታት

ጥዕና ልብን ስርዓተ ደምን እውን ብኣከባብያዊ ኩነታት ብዓቢኡ ይጽሎ። ብከላ ኣየር ንሳንቡእ ዝጸሉ ጥራይ ዘይኮነስ ኣብ ልብን ሰራውር ደምን ከቢድ ሳዕቤን ከም ዘለዎ መጽናዕትታት ይሕብሩ።

·  ወቕዒ ልብን ወቕዒን : ረቂቕ ንጥረ ነገራት (PM2.5) ናብ ደም ክኣቱ ይኽእል፣ እዚ ድማ ናብ ነድሪን ኦክሲዳቲቭ ጸቕጥን ይመርሕ፣ እዚ ድማ ናብ ከም ወቕዒ ልብን ወቕዒን ዝኣመሰሉ ናይ ልብን ስርዓተ ደምን ፍጻመታት ቅድመ-ኩነት እዩ።

·  ልዑል ጸቕጢ ደም : ሕዱር ንብከላ ኣየር ምቅላዕ ምስ ልዑል ጸቕጢ ደም ዝተኣሳሰር እዩ። ብከላታት ሰራውር ደም ምጽባብ ከስዕብ ይኽእል እዩ፣ እዚ ድማ ኣብ ልቢ ፅዕነት ስራሕ ክውስኽን ናብ ልዑል ጸቕጢ ደም ከም ዘምርሕን እዩ።

·  ኣተሮስክለሮሲስ : ብከላ ኣየር ንመስርሕ ኣተሮስክለሮሲስ የቀላጥፍ፣ ኣብቲ ሻምብቆታት ደም ዝህነጽ ጽላት ኣብ ሻምብቆታት ደምን ካልእ ሕማም ልብን ስርዓተ ደምን ከስዕብ ይኽእል።

ኣገዳስነት ምክትታል ጥዕና

ከባብያዊ ረቛሒታት ኣብ ጥዕና ስርዓተ ምስትንፋስን ጥዕና ልብን ስርዓተ ደምን ርኡይ ጽልዋ ኣብ ግምት ብምእታው፡ ምክትታል ጥዕና ቀዳምነት ምሃብ ኣገዳሲ እዩ። ስሩዕ መርመራታትን መርመራታትን ብኣጋኡ ምልክታት ሕማም ንምፍላጥን ኣብ እዋኑ ምትእትታው ንምምችቻውን ክሕግዝ ይኽእል።

·  ምክትታል ጥዕና ስርዓተ ምስትንፋስ : መርመራታት ፋንክሽን ሳንቡእ (PFTs) ከም ስፒሮሜትሪ ዝኣመሰሉ፣ ንስራሕ ሳንቡእ ክግምግምን ከም ኣዝማን ከም COPDን ዝኣመሰሉ ኩነታት ብኣግኡ ክፈልጥ ይኽእል። ጽሬት ኣየር ምክትታልን ንበከልቲ ነገራት ምቅላዕ ምንካይን ንጥዕና ስርዓተ ምስትንፋስ ንምምሕዳር እውን ክሕግዝ ይኽእል እዩ። ብተወሳኺ፡ . ኔቡላይዘራት ኣብ ጥዕና ስርዓተ ምስትንፋስ ወሳኒ ተራ ይጻወቱ፡ ብመልክዕ ረቂቕ ጭቃ ብቐጥታ ናብ ሳንቡእ መድሃኒት ብምቕራብ፡ ካብ ምልክታት ቅልጡፍን ውጽኢታውን ዕረፍቲ ብምርግጋጽ። ብፍላይ ንኣዝማን COPDን ዘለዎም ውልቀሰባት፡ መድሃኒት ብዕምቆት ንምትንፋስ መድሃኒት ስለ ዘመቻችኡ፡ ምስትንፋስ ዘመሓይሹ፡ ከምኡ’ውን ሓፈሻዊ ስራሕ ሳንቡእ ዘዕብዩ ስለ ዝኾኑ፡ ረብሓ ዘለዎም እዮም።

·  ምክትታል ጥዕና ልብን ስርዓተ ደምን : ስሩዕ መርመራ ጸቕጢ ደም ፣ ደረጃ ኮለስትሮልን ምክትታል ህርመት ልብን ኣብ ምክልኻልን ምምሕዳርን ሕማማት ልብን ስርዓተ ደምን ወሳኒ እዩ። ንቕሓት ከባብያዊ ረቛሒታትን ጽልዋኦምን ንሓደጋታት ንምቅላል ምርጫታት ኣነባብራ ክመርሕ ይኽእል።

ዓለምለኻዊ መዓልቲ ከባቢ: ጻውዒት ንስራሕ

ዓለምለኻዊ መዓልቲ ከባቢ ብዛዕባ እቲ ኣብ መንጎ ከባብያውን ደቂ ሰባትን ዘሎ ዝተሓላለኸ ምትእስሳር ንቕሓት ንምዕባይ ከም ወሳኒ መድረኽ ኮይኑ የገልግል። ንውልቀሰባት፡ ማሕበረሰባትን መንግስታትን ንፕላኔትናን ጽቡቕ ሂወትናን ዝከላኸሉ ዘላቒ ልምድታት ንኽወስዱ ዝግበር ጻውዒት እዩ።

·  ውልቃዊ ስጉምቲ : ህዝባዊ መጓዓዝያ ብምጥቃም፣ ጎሓፍ ብምንካይ፣ ከምኡ እውን ንከባቢ ዝምችእ ፍርያት ብምድጋፍ ኣብ ብከላ ውልቃዊ ኣበርክቶ ምጉዳል።

·  ምትእስሳር ማሕበረሰብ : ኣብ ከባቢኡ ዝርከቡ ንጥፈታት ጽሬት፣ ምትካል ገረብ፣ ከምኡ እውን ናይ ንቕሓት ወፍርታት ተሳተፍ፣ ንናይ ከባቢ ከባብያዊ ኩነታት ንምምሕያሽ።

·  ፖሊሲ ምጉስጓስ : ብከላ ንምንካይ፣ ተሓዳሲ ጸዓት ንምድንፋዕን ንሃፍቲ ተፈጥሮኣዊ ሃብቲ ንምሕላውን ዝዓለመ ፖሊሲታትን ደንብታትን ደገፍ።

መደምደምታ

ጽምብል መዓልቲ ከባቢ ከባቢ ንተፈጥሮ ምምስጋን ጥራይ ዘይኮነስ ነቲ ከባቢና ኣብ ጥዕናና ብፍላይ ድማ ኣብ ስርዓተ ምስትንፋስን ስርዓተ ልብን ስርዓተ ደምና ዘለዎ ዓሚቕ ጽልዋ ኣፍልጦ ምሃብ እዩ። ነዚ ምትእስሳር ብምርዳእን ንጥዕናና ንምክትታልን ንምሕላውን ንጡፍ ስጉምቲ ብምውሳድ፡ ኣብ ጥዕና ዘለዎ ፕላኔትን ጥዕና ዘለዎ ህዝብን ኣበርክቶ ክንገብር ንኽእል። እዛ መዓልቲ ኣገዳስነት ዘላቒ መነባብሮን ንመጻኢና ንምሕላው ሓባራዊ ስጉምቲ ከምዘድሊን ዘዘኻኽር ትኹን።

ንመንፈስ ዓለማዊ መዓልቲ ከባቢ ብምሕቋፍ፡ ንርእስናን ንመጻኢ ወለዶታትን ዝኸውን ጽሩይን ጥዕና ዘለዎን ዓለም ክንሰርሕ ንኽእል።