Endwadde z’omutima zikyali emu ku zisinga okutta abantu mu nsi yonna, nga zikosa obukadde n’obukadde bw’abantu mu bantu bonna. Wabula bingi ku bintu ebiyinza okuleeta obulabe ebivaako endwadde z’omutima bisobola okuddukanyizibwa nga bizuuliddwa nga bukyali n’okulondoola obutakyukakyuka. Emu ku ngeri ezisinga okukola obulungi okusigala ku ntikko y’obulamu bw’omutima gwo kwe kukozesa ekyuma ekikebera puleesa buli kiseera. Ekintu kino eky’angu okukozesa era ekituukirirwa kikuwa amagezi ag’omuwendo ku bulamu bwo obw’emisuwa n’emitima, ekikusobozesa okukola emitendera egy’okuziyiza endwadde z’omutima nga tekinnafuuka kizibu kinene.
Mu kiwandiiko kino, tujja kwetegereza obukulu bw’okulondoola puleesa buli kiseera, engeri gye kiyinza okuyamba okuziyiza endwadde z’omutima, n’enkola ennungi ey’okukozesa obulungi okulondoola puleesa y’omukono.
Okutegeera akakwate akaliwo wakati wa puleesa n’endwadde z’omutima .
Puleesa ye maanyi agakolebwa nga gatambula omusaayi ku bisenge by’emisuwa. Puleesa bw’eba waggulu buli kiseera, esobola okwonoona emisuwa, ekivaako embeera emanyiddwa nga puleesa. Puleesa etera okuyitibwa 'okusirika okusirisa' kubanga eyinza obutalaga bubonero bulabika, naye kyongera nnyo ku bulabe bw'embeera z'emisuwa n'emitima ez'amaanyi ng'endwadde z'omutima, okusannyalala, n'okulemererwa kw'ekibumba.
Puleesa eteeka okunyigirizibwa okw’enjawulo ku mutima n’emisuwa, ekikaluubiriza omutima okufuuwa omusaayi mu ngeri ennungi. Ekiseera bwe kigenda kiyitawo, kino kireetera emisuwa okugonza n’okukakanyala, embeera eyitibwa arteriosclerosis, ekintu eky’amaanyi eky’obulabe eri endwadde z’omutima. Bw’olondoola buli kiseera puleesa yo ng’okozesa ekyuma ekikebera puleesa y’omukono, osobola okuzuula enkyukakyuka mu puleesa yo nga bukyali n’okola ng’embeera tennafuuka ya maanyi.
Obukulu bw’okuzuula amangu .
Ekimu ku bikulu ebivaako okulwaza endwadde z’omutima kwe kuzuula amangu. Okukozesa buli kiseera . Okulondoola puleesa mu ARM kiyinza okuyamba okuzuula puleesa etali ya bulijjo, gamba ng’okusooka okufuna puleesa oba puleesa, ekiyinza obutamanyibwa nga tekikebereddwa bulijjo. Gy’okoma okuzuula amangu puleesa, gy’okoma okukola amangu okugifuga, ka kibeere ng’oyita mu nkyukakyuka mu bulamu, eddagala oba byombi.
Emirundi mingi, puleesa esobola okuddukanyizibwa n’okudda emabega n’enkyukakyuka ennyangu mu bulamu, gamba nga:
Okulongoosa mu mmere (okugeza, okukendeeza ku sodium, okwongera ku mmere erimu potassium)
Dduyiro owa bulijjo (waakiri eddakiika 150 ez’okukola kw’omukka ogw’amaanyi ogw’ekigero buli wiiki)
Obukodyo bw’okuddukanya situleesi (yoga, okufumiitiriza, okukola dduyiro w’okussa) .
Okukomya okunywa omwenge n'okulekera awo okunywa sigala .
Bw’osigala ku ntikko ya puleesa, osobola okusalawo mu ngeri ey’amagezi ku bulamu bwo n’okukolagana n’omusawo wo okwewala obwetaavu bw’obujjanjabi obusingawo mu biseera eby’omu maaso.
Engeri ekyuma ekikebera puleesa y’omukono gye kikola .
Ekintu ekikebera puleesa y’omukono, era ekimanyiddwa nga upper-arm blood pressure cuff, kye kyuma ekipima puleesa y’omusaayi nga bwe kikulukuta mu misuwa. Ebyuma bino bijja n’akakookolo akazingira ku mukono ogwa waggulu, ppampu okufuuwa akakookolo, ne gage oba digital display okusoma ebivuddemu. Omulondozi akola ng’ayimiriza okumala akaseera omusaayi mu mukono n’afulumya mpolampola puleesa, ng’epima ekifo omusaayi we gutandikira okuddamu okukulukuta.
Okwawukana ku kulondoola puleesa oba engalo, ebiyinza obutaba bituufu nnyo, ebyuma ebikebera puleesa mu ngalo biwa ebisomeddwa ebyesigika naddala nga bikozesebwa bulungi. Ekikomo kiteekebwa ku mukono ogwa waggulu ku ddaala lye limu n’omutima, ekikakasa okusoma okutuufu. Ebintu bingi eby’omulembe ebikebera puleesa mu ARM nabyo birimu ebintu nga okutereka jjukira, nga bisomebwa emirundi mingi, n’okuzuula omutima ogukuba obutali bwa bulijjo, nga gukuwa okulaba okujjuvu ku bulamu bwo obw’emisuwa n’emitima.
Emigaso gy’okulondoola buli kiseera .
Okukozesa ekyuma ekikebera puleesa buli kiseera kiwa emigaso emikulu egiwerako, gyonna gikola kinene mu kuziyiza endwadde z’omutima:
1. Okulondoola enkyukakyuka mu biseera .
Okulondoola buli kiseera kikusobozesa okulondoola enkyukakyuka mu puleesa yo ng’obudde bugenda buyitawo. Kino kyetaagisa nnyo kubanga puleesa ekyukakyuka olunaku lwonna olw’ensonga ez’enjawulo, gamba ng’okukola emirimu gy’omubiri, situleesi oba emmere. Bw’osoma emirundi mingi mu nnaku oba wiiki, osobola okuteekawo enkola y’emitendera gya puleesa yo, okukuyamba ggwe n’omusawo wo okukola okwekenneenya okutuufu n’okutereeza enteekateeka yo ey’ebyobulamu.
Okugeza, singa olaba puleesa yo ng’egenda ng’egenda ng’egenda ng’egenda ng’egenda ng’egenda ng’egenda ng’egenda ekula buli kiseera, kiyinza okuba nga kye kiseera okwettanira enkola empya ez’obulamu oba okukyalira omusawo wo okwongera okwekenneenya.
2. Okutondawo enkola z’ebyobulamu ezigendera ku muntu .
Okukozesa buli kiseera . ARM Blood Puleesa ekuyamba okutegeera engeri omubiri gwo gye guddamu emirimu n’enneeyisa ez’enjawulo. Okugeza, bw’oba nga gye buvuddeko wakola enkyukakyuka mu mmere yo, enkola y’okukola dduyiro oba eddagala, okulondoola puleesa kiyinza okukuwa endowooza ez’amangu ku ngeri ensonga zino gye zikwata ku bulamu bw’omutima gwo. Endowooza eno ya mugaso nnyo mu kulongoosa n‟okufuula enkola yo ey‟ebyobulamu ey‟obuntu, okukakasa nti oli mu kkubo ettuufu eriziyiza endwadde z‟omutima.
3. Okulongoosa ebiva mu bujjanjabi .
Ku bantu ssekinnoomu abazuuliddwa edda nga balina puleesa oba abali mu bulabe bw’okufuna obulwadde bw’omutima, okulondoola buli kiseera kuyinza okulongoosa obulungi bw’obujjanjabi. Nga egaba ebikwata ku ngeri entuufu ku ngeri eddagala oba enkyukakyuka mu bulamu gye zikolamu, kiyamba abalwadde n’abakola ku by’obulamu okukola ennongoosereza mu budde. Ng’ekyokulabirako, omusawo wo bw’aba akuwa eddagala okukendeeza ku puleesa, okusoma buli kiseera kiyamba okwekenneenya oba nga kyetaagisa okukozesa eddagala oba nga kyetaagisa okutereeza.
4. Okuzuula ebiseera eby’akabi ennyo .
Ebintu ebikuteeka ku bunkenke, gamba ng’ennaku z’okukola oba ensonga z’amaka, bisobola okuleeta puleesa ey’akaseera obuseera. Bw’olondoola puleesa yo buli kiseera, osobola okuzuula ebiseera bino eby’omutawaana ennyo n’okola emitendera okugiddukanya. Okutegeera puleesa yo bw’etera okulinnya kiyinza okukuyamba okukulembeza emirimu egikendeeza ku situleesi, gamba ng’enkola z’okulowooza oba obukodyo bw’okuwummulamu, ekiyinza okukuuma omutima gwo n’emisuwa gy’omusaayi mu bulamu obulungi.
5. Okunguyiza n'okutuuka ku bantu .
Okwawukanako n’okugenda mu ofiisi y’omusawo, ekiyinza okubaawo buli luvannyuma lwa myezi mitono, ekyuma ekikebera puleesa y’omukono kikusobozesa okukebera puleesa yo ng’oyamba, awaka oba wadde ng’oli ku mugendo. Okunguyiza kuno kukakasa nti okulondoola kufuuka omuze ogwa bulijjo, okusinga okukola oluusi n’oluusi. Okulondoola amaka kwa mugaso nnyo naddala eri abantu ssekinnoomu abatasobola kugenda mu bifo by’omusawo enfunda eziwera oba ababeera mu bitundu ebyesudde.
Okumaliriza: Okwewa amaanyi okuziyiza endwadde z’omutima .
Okukozesa buli kiseera ekyuma ekikebera puleesa y’omukono kiyinza okuyamba ennyo mu kuziyiza endwadde z’omutima. Nga owaayo okuzuula amangu emiwendo gya puleesa etali ya bulijjo, okuwa amagezi ag’omuwendo ku bulamu bwo, n’okukuyamba okuddukanya obulungi ensonga z’akabi, ekyuma kino kiwa abantu ssekinnoomu amaanyi okukola emitendera egy’okusooka okutuuka ku mutima omulamu.
Okutegeera omulimu omukulu ogwa puleesa mu bulamu bw’omutima n’okukozesa ARM blood pressure monitor nga ekitundu ku nkola y’ebyobulamu eya bulijjo esobola okuyamba okuziyiza ensonga z’emisuwa n’emitima ez’ekiseera ekiwanvu n’okulongoosa embeera y’omutima okutwalira awamu. Ng’okozesa ekintu eky’angu, ekitali kya kuyingirira, ofuna obusobozi okulondoola obulamu bwo obutasalako n’okusalawo mu ngeri ey’amagezi ebikuuma endwadde z’omutima nga teziriimu. Ekikulu mu bulamu bw’omutima kwe kukwatagana, era bw’olondoola buli kiseera, osobola okukola enkola ey’obuntu ewagira obulamu obuwanvu, obulungi.
