Dzidɔ gakpɔtɔ nye nusiwo koŋ gbɔ wòtsona be amewo kuna le xexeame katã la dometɔ ɖeka, eye wògblẽa nu le ame miliɔn geɖe ŋu le amewo ƒe xexlẽme katã me. Gake woate ŋu akpɔ afɔku siwo hea dzidɔ vɛ dometɔ geɖe dzi ne wokpɔ wo kaba eye woléa ŋku ɖe wo ŋu ɣesiaɣi. Mɔ nyuitɔ kekeake siwo dzi nàto anɔ wò dzi ƒe lãmesẽ dzi dometɔ ɖekae nye be nàzã abɔta ƒe ʋu ƒe sisi ƒe mɔ̃ edziedzi. Dɔwɔnu sia si zazã le bɔbɔe eye woate ŋu akpɔe la naa gɔmesese veviwo le wò dzitodzito me lãmesẽ ŋu, si wɔnɛ be nàte ŋu awɔ afɔɖeɖe siwo awɔ dɔ atsɔ axe mɔ ɖe dzidɔ nu hafi wòazu nusi ŋu nàtsi dzi ɖo vevie.
Le nyati sia me la, míadzro alesi wòle vevie be woalé ŋku ɖe ʋu ƒe sisi ŋu edziedzi, alesi wòate ŋu akpe ɖe ame ŋu be woaxe mɔ ɖe dzidɔ nu, kple mɔnu nyuitɔ siwo dzi woato azã alɔnu ƒe ʋu ƒe sisi nyuie la me.
Kadodo si le ʋu ƒe sisi kple dzidɔ dome gɔmesese .
Ʋu ƒe sisie nye ŋusẽ si ʋu si le tsatsam le ʋukawo ƒe gliwo ŋu zãna. Ne ʋu ƒe sisi le kɔkɔm akpa ɣesiaɣi la, ate ŋu agblẽ nu le ʋukawo ŋu, si ana nɔnɔme aɖe si woyɔna be ʋusɔgbɔdɔ. Woyɔa ʋusɔgbɔdɔ zi geɖe be 'silent killer' elabena ɖewohĩ maɖe dzesi siwo dzena o, gake edzia dzitodzito me dɔléle sesẽwo abe dzidɔ, ʋusɔgbɔdɔ, kple ayiku ƒe dɔmawɔmawɔ nyuie ƒe afɔkua ɖe edzi ŋutɔ.
Ʋusɔgbɔdɔ dea dzi kple ʋukawo ƒe teteɖeanyi dzi geɖe wu, si wɔnɛ be wòsesẽna na dzia be wòaɖe ʋu nyuie. Le ɣeyiɣi aɖe megbe la, esia hea ʋukawo ƒe ʋuʋu kple woƒe sesẽ vɛ, si nye nɔnɔme si woyɔna be ʋukawo me ʋu ƒe sisi, si nye afɔku gã aɖe na dzidɔ. Ne ètsɔ alɔnu ƒe ʋu ƒe sisi kpɔ wò ʋu ƒe sisi dzi edziedzi la, àte ŋu ade dzesi tɔtrɔ siwo vaa wò ʋu ƒe sisi me kaba eye nàwɔ nu hafi nɔnɔmea nava nɔ vevie ŋutɔ.
Vevienyenye si le ekpɔkpɔ kaba ŋu .
Nu vevi siwo ta woxea mɔ ɖe dzidɔ nu dometɔ ɖekae nye be woakpɔe kaba. zazã edziedzi . Abɔ me ʋu ƒe sisi ƒe mɔ̃ ate ŋu akpe ɖe ame ŋu wòakpɔ ʋu ƒe sisi si mesɔ o, abe ʋusɔgbɔdɔ do ŋgɔ alo ʋusɔgbɔdɔ ene, si womate ŋu ade dzesii ne womelé ŋku ɖe eŋu edziedzi o. Zi alesi nède dzesi ʋusɔgbɔdɔ kaba la, zi nenemae nàte ŋu awɔ afɔɖeɖewo kaba atsɔ akpɔ edzii, eɖanye to agbenɔnɔ ƒe tɔtrɔ, atikewo zazã, alo evea siaa me o.
Le go geɖe me la, woate ŋu akpɔ ʋusɔgbɔdɔ gbɔ eye woatrɔ asi le wo ŋu gɔ̃ hã to agbenɔnɔ ƒe tɔtrɔ bɔbɔewo, abe:
Nuɖuɖu ƒe nyonyome (le kpɔɖeŋu me, sodium ɖuɖu dzi ɖeɖe kpɔtɔ, nuɖuɖu siwo me potassium sɔ gbɔ ɖo ƒe dzidziɖedzi)
Kamedede edziedzi (aɖabaƒoƒo 150 ya teti ƒe aerobic activity si sɔ gbɔ le kwasiɖa ɖeka me)
Nuteɖeamedzi dzi kpɔkpɔ ƒe mɔnuwo (yoga, ŋugbledede, gbɔgbɔme kamedede)
Seɖoƒe ɖoɖo na ahanono kple atamanono dzi ɖeɖe kpɔtɔ .
Ne èle wò ʋu ƒe sisi dzi la, àte ŋu awɔ nyametsotso siwo ŋu wonya nu tsoe le wò agbenɔnɔ ŋu eye nàwɔ dɔ kple wò lãmesẽdɔwɔla be nàƒo asa na atikewɔwɔ siwo me woawɔ nuvevi ame wu le le etsɔme.
Ale si alɔ ƒe ʋu ƒe sisi ƒe mɔ̃ wɔa dɔe .
Alɔa ƒe ʋu ƒe sisi ƒe mɔ̃, si woyɔna hã be ʋu ƒe sisi le abɔta, nye mɔ̃ si wozãna tsɔ dzidzea ʋu ƒe sisi esime wòle sisim to ʋukawo me. Mɔ̃ siawo va kple asigɛ si xatsa ɖe abɔta, pɔmpi si woatsɔ ado alɔnu, kple gauge alo digital ɖeɖefia be woaxlẽ nusiwo do tso eme. Monitor la wɔa dɔ to ʋu ƒe sisi le alɔnu ƒe sisi nu hena ɣeyiɣi aɖe eye wòɖea asi le nyaƒoɖeamenua ŋu vivivi, eye wòdzidzea afisi ʋu gadze sisi gɔme le.
To vovo na asibidɛ alo asibidɛ ƒe ʋu ƒe sisi ƒe ŋkuléleɖenuŋu, si ate ŋu anye esi mede pɛpɛpɛ o la, alɔnu ƒe ʋu ƒe sisi dzikpɔnuwo naa nuxexlẽ siwo ŋu kakaɖedzi le wu, vevietɔ ne wozã wo nyuie. Wotsɔa abɔtaɖonu la dana ɖe abɔta le afisi dzia le abe alesi wòle ene, si wɔnɛ be woxlẽa nu wòdea pɛpɛpɛ wu. Wotsɔa nusiwo le abe ŋkuɖodzinuwo dzraɖoƒe ene hã dea egbegbe abɔ ƒe ʋu ƒe sisi dzikpɔmɔ̃ geɖe me, woxlẽa nu zi geɖe le mamã dedie nu, eye wokpɔa dzi ƒe tsotso si mesɔ o, si naa wò dzitodzito me lãmesẽ ŋuti nukpɔsusu blibo nɔa anyi.
Viɖe siwo le ŋkuléle ɖe nu ŋu edziedzi me .
Alɔa ƒe ʋu ƒe sisi ƒe mɔ̃ zazã edziedzi naa viɖe vevi geɖe, siwo katã wɔa akpa vevi aɖe le mɔxexe ɖe dzidɔ nu me:
1. Tɔtrɔwo yometiti le ɣeyiɣi aɖe megbe .
Ne èléa ŋku ɖe eŋu edziedzi la, ena nète ŋu léa ŋku ɖe tɔtrɔ siwo vaa wò ʋu ƒe sisi ŋu le ɣeyiɣi aɖe megbe ŋu. Esia le vevie elabena ʋu ƒe sisi nɔa tɔtrɔm le ŋkekea me katã le nu vovovowo abe kamedede, nuteɖeamedzi ƒe agbɔsɔsɔ, alo nuɖuɖu ene ta. Ne èxlẽ nu zi geɖe le ŋkeke alo kwasiɖawo me la, àte ŋu aɖo wò ʋu ƒe sisi ƒe nɔnɔme ƒe ɖoɖo aɖe anyi, si akpe ɖe ŋuwò kple wò lãmesẽdɔwɔla be miawɔ numekuku kple asitɔtrɔ siwo de pɛpɛpɛ wu le miaƒe lãmesẽnyawo gbɔ kpɔkpɔ ƒe ɖoɖoa ŋu.
Le kpɔɖeŋu me, ne ède dzesii be wò ʋu ƒe sisi le dzidzim ɖe edzi ɣesiaɣi la, ɖewohĩ ɣeyiɣia de be nàwɔ agbenɔnɔ ƒe mɔnu yeyewo ŋudɔ alo nàyi wò lãmesẽdɔwɔla gbɔ hena numekuku bubuwo wɔwɔ.
2. Lãmesẽnyawo gbɔ kpɔkpɔ ƒe mɔnu siwo wowɔ na ame ŋutɔ la toto vɛ .
zazã edziedzi . Abɔ me ʋu ƒe sisi ƒe ŋkuléleɖenuŋu kpena ɖe ŋuwò nèsea alesi wò ŋutilã wɔa nui ɖe dɔwɔna kple nuwɔna vovovowo ŋu gɔme. Le kpɔɖeŋu me, ne èwɔ tɔtrɔ le wò nuɖuɖu, kamedede ƒe ɖoɖowɔɖi, alo atikewo ŋu nyitsɔ laa la, ʋu ƒe sisi dzi kpɔkpɔ ate ŋu ana nànya alesi nu siawo kpɔa ŋusẽ ɖe wò dzi ƒe lãmesẽ dzii. Nyaŋuɖoɖo sia le vevie na wò lãmesẽnyawo gbɔ kpɔkpɔ kple wo tɔtrɔ ɖe wo ŋu, si ana nàkpɔ egbɔ be yele mɔ nyuitɔ si dzi nàto axe mɔ ɖe dzidɔ nu la dzi.
3. Atikewɔwɔ me tsonu ƒe nyonyo .
Le ame ɖekaɖeka siwo ŋu wokpɔ ʋusɔgbɔdɔ le xoxo alo amesiwo ŋu dzidɔ le gome la, ŋkuléle ɖe wo ŋu edziedzi ate ŋu ana atikewɔwɔwo nawɔ dɔ nyuie wu. To ɣeyiɣi ŋutɔŋutɔ me nyatakaka siwo ku ɖe alesi atikewo alo agbenɔnɔ ƒe tɔtrɔwo le dɔ wɔm nyuie ŋu me la, ekpena ɖe dɔnɔwo kple lãmesẽdɔwɔlawo siaa ŋu be woawɔ asitɔtrɔ siwo sɔ ɖe ɣeyiɣia nu. Le kpɔɖeŋu me, ne wò ɖɔkta ŋlɔ atike na wò be wòaɖe ʋu ƒe sisi dzi akpɔtɔ la, exexlẽ edziedzi kpena ɖe ame ŋu wòbua eŋu nenye be atike si woŋlɔ nɛ la wɔa dɔ nyuie alo ne ehiã be woawɔ asitɔtrɔ le eŋu.
4. De dzesi ɣeyiɣi siwo me afɔku le ŋutɔ .
Nudzɔdzɔ siwo tea ɖeɖi ame ŋu, abe dɔwɔwɔ ƒe ɣeyiɣi mamlɛawo alo ƒomenyawo ene, ate ŋu ana ʋu ƒe sisi nadzi ɖe edzi hena ɣeyiɣi aɖe. Ne èlé ŋku ɖe wò ʋu ƒe sisi ŋu edziedzi la, àte ŋu ade dzesi ɣeyiɣi siawo siwo me afɔku le ŋutɔ eye nàɖe afɔ aɖewo atsɔ akpɔ wo gbɔe. Ne wò ʋu ƒe sisi dina be yeadzi ɖe edzi la, ate ŋu akpe ɖe ŋuwò nàtsɔ nuwɔna siwo ɖea nuteɖeamedzi dzi kpɔtɔna, abe susuŋudɔwɔwɔ alo ɖiɖiɖememɔnu ene, si ate ŋu ana wò dzi kple ʋukawo nanɔ lãmesẽ me nyuie wu la ɖo nɔƒe gbãtɔ.
5. Alesi wòanɔ bɔbɔe kple alesi woate ŋu akpɔe .
To vovo na ɖɔktawo ƒe dɔwɔƒea sasrãkpɔ, si ate ŋu adzɔ le ɣleti ʋɛ aɖewo ko me la, alɔnu ƒe ʋu ƒe sisi ƒe mɔ̃ si wotsɔna léa ŋku ɖe nu ŋu la nana nète ŋu léa ŋku ɖe wò ʋu ƒe sisi ŋu nyuie, le aƒeme alo ne èle mɔ dzi gɔ̃ hã. Alesi wòle bɔbɔe sia kpɔa egbɔ be ŋkuléle ɖe nu ŋu va zua numame na ame edziedzi, ke menye be enye nuwɔna si wowɔna ɣeaɖewoɣi o. Aƒeme ŋkuléle ɖe nu ŋu xɔ asi ŋutɔ na ame ɖekaɖeka siwo mete ŋu dea ɖɔkta ƒe kpekpewo edziedzi alo nɔa saɖeaga nutowo me o.
Nyataƒoƒo: Ŋusẽdodo ɖokuiwò be nàxe mɔ ɖe dzidɔ nu .
Alɔa ƒe ʋu ƒe sisi ƒe mɔ̃ zazã edziedzi ate ŋu akpe ɖe ame ŋu vevie be woaxe mɔ ɖe dzidɔ nu. To ʋu ƒe sisi ƒe agbɔsɔsɔ si mesɔ o didi kaba, gɔmesese veviwo nana le wò lãmesẽ ŋu, kple kpekpeɖeŋu nana wò be nàkpɔ afɔkuwo gbɔ nyuie me la, mɔ̃ sia doa ŋusẽ ame ɖekaɖekawo be woaɖe afɔ siwo do ŋgɔ na dzi si le lãmesẽ me wu.
akpa vevi si ʋu ƒe sisi wɔna le dzi ƒe lãmesẽ me gɔmesese kple zazã . ARM ƒe ʋu ƒe sisi ƒe mɔ̃ abe lãmesẽ ƒe ɖoɖo si wowɔna edziedzi ƒe akpa aɖe ene ate ŋu akpe ɖe ame ŋu be woaxe mɔ ɖe dzitodzito me dɔléle siwo nɔa anyi didi nu eye wòana woƒe nyonyo bliboa nanyo ɖe edzi. Ne èzã dɔwɔnu bɔbɔe aɖe si mewɔa nuvevi ame o la, ŋutete sua asiwò be nàlé ŋku ɖe wò lãmesẽ ŋu ɣesiaɣi eye nàwɔ nyametsotso siwo ŋu kakaɖedzi le siwo ana dzidɔ nagage ɖe eme o. Nu vevitɔ si nana dzi ƒe lãmesẽ nɔa anyi ɖekae, eye ne èléa ŋku ɖe eŋu edziedzi la, àte ŋu awɔ aɖaŋu si sɔ na wò ŋutɔ si doa alɔ agbe didi si le lãmesẽ me.
