May 11th lunaku lwa lunaku okuziyiza omugejjo ku mutendera gw’ensi yonna, akaseera akakulu ennyo eri ebyobulamu by’ensi yonna nga byonna awamu bikola ku buzibu bw’omugejjo. Olunaku luno lukola ng’ekijjukizo ky’obwetaavu obw’amangu obw’okutegeera ensonga eziviirako omugejjo, ebikosa obulamu bwagwo ku bulamu naddala obulamu bw’emisuwa n’emitima, n’obukodyo obusobola okuziyiza n’okuddukanya embeera eno emanyiddwa ennyo.
Ensonga eziviirako omugejjo .
1. Obulamu obw’okutuula .
Obulamu obw’omulembe obw’okutuula, obumanyiddwa ng’ebiseera ebiwanvu eby’okutuula n’okukola emirimu gy’omubiri okutono, kikulu nnyo mu mugejjo. Olw’okukulaakulana mu tekinologiya n’okulinnya kw’emirimu gy’oku mmeeza, emitendera gy’okukola emirimu gy’omubiri gikendedde nnyo, ekivuddeko obutakwatagana mu nsaasaanya y’amaanyi n’okugiyingiza.
2. Emize gy’emmere etali nnungi .
Okulonda obubi mu mmere, emanyiddwa olw’okulya emmere erimu kalori nnyingi, erimu ebiriisa ebitali bimu, kiyamba nnyo mu mugejjo. Okulya ennyo emmere erongooseddwa, ebyokunywa ebirimu ssukaali, n’emmere ey’amangu, nga kwogasse n’ebitundu ebinene ennyo, okugejja amafuta n’okusajjula obutakola bulungi mu mubiri.
3. Ensonga z’obuzaale .
Wadde ng’okulonda kw’obulamu kukola kinene, obuzaale nabwo bukwata ku bulabe bw’omugejjo. Enjawulo ezimu mu buzaale zisobola okukosa okukyusakyusa ebiriisa, okulung’amya okwagala okulya, n’okutereka amasavu, okuleetera abantu ssekinnoomu okugejja n’okugejja.
Ebikwata ku bulamu bw’omugejjo .
1. Ebizibu by’emisuwa n’omutima .
Omugejjo gusitula nnyo obulabe bw’endwadde z’emisuwa n’emisuwa (CVDs), omuli puleesa, endwadde z’emisuwa, n’okusannyalala. Adipose tissue okukuŋŋaanyizibwa kuleeta okuzimba okutambula obutasalako, okuziyiza insulin, dyslipidemia, n’obutakola bulungi mu endothelial, nga byonna bitumbula atherosclerosis n’obulwadde bw’emisuwa.
2. Obulwadde bw’okukyusakyusa ebiriisa .
Omugejjo gutera okubeera awamu n’obulwadde bw’okukyusakyusa ebiriisa, ekibinja ky’obutabeera bulungi mu nkyukakyuka y’emmere (metabolic abnormalities) kireeta abantu ssekinnoomu ku ssukaali, CVDs, n’okufa nga tebanneetuuka. Okuziyiza insulini, omugejjo ogw’omu makkati, obuzibu bw’okusannyalala, ne puleesa bye bimanyisa obulwadde bw’okukyusakyusa ebiriisa, nga kino kiggumiza okutaataaganyizibwa okw’amaanyi mu nkyukakyuka y’emmere okukwatagana n’omugejjo.
3. Okukwata ku by‟embeera z‟abantu .
Omugejjo guteeka omugugu omunene mu by‟embeera z‟abantu, ekivaako okwennyamira, okweraliikirira, okunyoomebwa mu bantu, n‟omutindo gw‟obulamu ogukendedde. Ensonga zino ez’eby’omwoyo zisobola okunyweza enneeyisa z’okulya ezitali za bulijjo, okulemesa kaweefube w’okugejja, n’okuleetawo obulwadde obulala obukwatagana n’omugejjo.
Enkosa ku bulamu bw’emisuwa n’emitima . Okuddukanya puleesa .
Omugejjo gukola kinene nnyo ku bulamu bw‟emisuwa n‟emitima, okussaawo abantu ssekinnoomu ku puleesa, ekintu ekikulu eky‟obulabe eri CVDs. Enkyukakyuka ezireetebwa adiposity mu nkola y’emisuwa, okulungamya obusimu bw’omubiri, n’okukwata sodium mu kibumba biyamba ku miwendo gya puleesa okulinnya. Enkola ennungamu ey’okuddukanya puleesa erimu enkyukakyuka mu bulamu, okuyingira mu nsonga z’eddagala, n’enteekateeka z’okugejja okukendeeza ku bulabe bw’emisuwa.
Enkola z’okuziyiza n’okuddukanya .
1. Enteekateeka z’okutumbula ebyobulamu .
Kampeyini z’okusomesa ezitumbula endya ennungi, okukola emirimu gy’omubiri buli kiseera, n’okukyusa obulamu bwetaagisa nnyo mu kuziyiza omugejjo. Okuwa abantu ssekinnoomu amaanyi n‟obukugu mu kusalawo mu ngeri ey‟amagezi n‟okwenyigira mu kukola emirimu gy‟omubiri kikuza obuwangwa bw‟obulamu n‟obulamu obulungi.
2. Okuyingira mu nsonga z’enkola .
Enkola eziyingira mu nkola ezigenderera embeera y‟emmere, gamba ng‟omusolo ku byokunywa ebirimu ssukaali, okuwandiika ku mmere, n‟okuziyiza okutunda emmere etali nnungi, ziyamba nnyo mu kukola enneeyisa y‟emmere ennungi. Enkola z’okuteekateeka ebibuga okutumbula okutambula, okufuna ebifo ebirabika obulungi, n’entambula ekola byongera okuwagira kaweefube w’okuziyiza omugejjo.
3. Enkola y’okulabirira abantu ab’enjawulo .
Okukola ku mugejjo kyetaagisa enkola ey’enjawulo erimu abakugu mu by’obulamu, omuli abasawo, abakugu mu by’emmere, abakugu mu by’empisa, n’abakugu mu kukola dduyiro. Enteekateeka z‟okuddukanya obuzito mu ngeri ey‟enjawulo okugatta okubuulirira ku mmere, obujjanjabi obw‟enneeyisa, okuyingira mu nsonga z‟okukola emirimu gy‟omubiri, era, bwe kiba kituufu, okulongoosa mu ngeri y‟okugejja, okulongoosa ebiva mu kugejja okw‟ekiseera ekiwanvu n‟obulamu bw‟omubiri.
Mu kumaliriza, olunaku lw’okuziyiza omugejjo lukola ng’ekijjukizo ekikwata ku mutima ekikwata ku nsi yonna olw’omugejjo ku bulamu n’obulamu obulungi. Nga tutegeera ebisalawo eby’omugejjo ebingi, nga tutegeera ebivaamu eby’obulamu ebibi, n’okussa mu nkola enkola ez’okuziyiza n’okuddukanya obujulizi, tusobola okulwanyisa omugejjo ekirwadde kino awamu n’okukuza ebiseera eby’omu maaso ebirungi eri emirembe egijja.
Joytech blood pressure monitors zikuyamba okulabirira . Obulamu bwa puleesa ..
