Atikewɔlawo ƒe amegã aɖe lé ŋku ɖe mɔzɔla aɖe ŋu be yeaxɔ asrã ƒe dzesiwo le Sultan Iskandar Muda Dukɔwo Dome Yameʋudzeƒe si va ɖo Aceh Besar, Indonesia, le January 27 lia dzi.
Ne èzɔ mɔ le dukɔwo dome le ɣleti 2 siwo va yi me la, ɖewohĩ èdo go wo: lãmesẽdɔwɔlawo tsɔ tu si me dzoxɔxɔdzidzenu le la fia wò ŋgonu ɣeyiɣi kpui aɖe alo nèle ekpɔm esi nèle yiyim be yealé ŋku ɖe kɔdzi alo gbɔgbɔ sesẽ ƒe dzesiwo ŋu. Dukɔ geɖe le ŋku lém ɖe yameʋuɖola siwo ate ŋu axɔ dɔlékui si nye COVID-19 si ate ŋu axɔ dɔléle si nye COVID-19 la gbɔ fifia eye wole dzodzom; Ame aɖewo bia tso mɔzɔlawo si be woakpe lãmesẽnyawo ŋuti nyatakakawo ɖo. (Ðeko ame aɖewo hã xe mɔ ɖe amesiwo nɔ teƒe siwo dzoxɔxɔ le nyitsɔ laa la nu alo ɖe wo ɖe aga.)
Dodokpɔ kple gege ɖe eme ƒe dodokpɔ ate ŋu adze nusi ana kakaɖedzi ame, gake nuteƒekpɔkpɔ le dɔléle bubuwo ŋu ɖee fia be ƒã ŋutɔ na screeners be woakpɔ mɔzɔla siwo ŋu dɔlélea le. Le kwasiɖa si va yi me ko la, mɔzɔla enyi siwo wodo kpɔ emegbe be Covid-19 va ɖo la tso Italy va Shanghai eye woto yameʋudzeƒea ƒe sinimaɖemɔ̃wo ŋu, le kpɔɖeŋu me, womede dzesii o. Eye ne ŋkulélawo kpɔ nya si wogblɔna ɣeaɖewoɣi hã la, mekpɔa ŋusẽ aɖeke kloe ɖe dɔvɔ̃a ƒe zɔzɔ dzi o.
'Mlɔeba la, ɖeko afɔɖeɖe siwo ƒe taɖodzinue nye be woaxɔ dɔlékuiwo le mɔzɔlawo me la ahe nutoa me dɔvɔ̃ aɖe ɖe megbe eye womaxe mɔ ɖe enu o,' Ben Cowling, si nye dɔvɔ̃ŋutinunyala le Hong Kong Yunivɛsiti gblɔ. Eya kple ame bubuwo gblɔ be zi geɖe la, woɖoa wo me dzodzro be woatsɔ aɖee afia be dziɖuɖu aɖe le afɔɖeɖe wɔm, ne ŋusẽkpɔɖeamedzia le sue ŋutɔ gɔ̃ hã.
Ke hã numekulawo gblɔ be viɖewo ate ŋu anɔ eme. Mɔzɔla siwo le yameʋuwo me ƒe dodokpɔ kple nyabiasewo me dzodzro hafi woaɖo yameʋuwo—si me wodoa wo ɖo—ate ŋu axe mɔ na ame aɖewo siwo dze dɔ alo wokpɔ dɔlékui aɖe be woagazɔ mɔ o. Ame siwo ge ɖe yameʋudzeƒe si woɖo tae, si wowɔna ne wova ɖo la, ate ŋu anye mɔnukpɔkpɔ na ame be woaƒo kadodo ŋuti nyatakaka siwo ŋu viɖe le ne eva dzɔ be dɔlékui aɖe kaka ɖe yameʋu me eye woana mɔfiame mɔzɔlawo le nusi woawɔ ne wodze dɔ ŋu.
Kwasiɖa sia me tututu la, United States ƒe Dukplɔla ƒe kpeɖeŋutɔ Mike Pence, si le ŋgɔ na Coronavirus ƒe ŋuɖoɖoa, do ŋugbe be '100% Screening' le yameʋuɖoɖo tẽ tso Italy kple South Korea yi United States dzi. China, si gblɔ nya yeye 143 ko etsɔ, 'awɔ nu aduadu le dukɔwo dome be woaɖo dodo le eme kple gege ɖe eme ƒe dodokpɔ kple nuto siwo ku ɖe dɔvɔ̃wo ŋu,' Liu Haitao, si nye amegã le China Dukɔa ƒe Amedzrowo ƒe Dɔwɔƒe, gblɔ le March 1 ƒe nyadzɔdzɔgblɔlawo ƒe kpekpe aɖe me le Beijing, le dukɔa ƒe nyadzɔdzɔgblɔla CCTV ƒe nya nu.
COVID-19 ƒe dɔlélewo dodokpɔ le xexeame katã va se ɖe fifia vaseɖe fifia. New Zealand Herald ka nya ta be woxe mɔ na New Zealandtɔ ɖeka ya teti be wòagaɖo yameʋu si me woɖea amewo le tso Wuhan, China, le esi wòdo kpo lãmesẽmenɔnɔ ƒe dodokpɔ ta. United States dze United States dukɔmeviwo, afima nɔlawo ɖaa, kple woƒe ƒome siwo nɔ China le ŋkeke 14 siwo va yi me le yameʋudzeƒe 11 le February 2 lia dzi la me toto gɔme. (Amesiame bubu si nɔ China le ɣeyiɣi ma me la mate ŋu age ɖe dukɔa me o.) Kaka February 23, 46,016 naɖo la, woɖe yameʋuɖola 46,016; Nyatakaka aɖe si tso United States ƒe Dɔlélenutsitsi Kple Mɔxexe Ðe Enu Dɔwɔƒe (CDC) ƒe nyatakaka aɖe gblɔ be ɖeka koe wodo kpɔ be dɔlélea le wo ŋu eye woɖe wo ɖe aga be woawɔ atike na wo. Edze ƒã be ema metɔ te dɔlékuia ƒe kaka le United States o, si va ɖo ŋdi sia la, ame 99 ye ɖo kpe edzi be dɔlélea le eŋu, le CDC ƒe nya nu, hekpe ɖe ame 49 bubu siwo wogbugbɔ ɖo ɖe wo de tso Wuhan kple Diamond Princess tɔdziʋu si me woɖia tsa le le Yokohama, Japan, ŋu.
Mɔ geɖe li siwo dzi amesiwo ŋu dɔlélea le ate ŋu ato age ɖe ɖɔa me. Dzoxɔxɔdzidzenuwo kple dzoxɔxɔdzidzenu siwo wotsɔ asi wɔe la mede blibo o. Gbɔdzɔgbɔdzɔ gãtɔe nye be wodzidzea ŋutigbalẽ ƒe dzoxɔxɔ, si ate ŋu akɔ wu alo aɖiɖi wu ŋutilã ƒe dzoxɔxɔ vevi, si nye dzoxɔxɔ ƒe metrik vevitɔ. EU ƒe Lãmesẽnyawo Gbɔkpɔha gblɔ be mɔ̃awo ɖea alakpa nyui fiana eye wowɔa alakpanya manyomanyowo hã. (Zi geɖe la, mɔzɔla siwo wotsɔ scannerwo ɖo dzesi be dzoxɔxɔ le wo ŋu la toa dodokpɔ evelia me afisi wozãa dzoxɔxɔdzidzenu siwo woano, to, alo abɔta ƒe dzoxɔxɔdzidzenuwo le tsɔ ɖoa kpe amea ƒe dzoxɔxɔ dzi.)
Mɔzɔlawo ate ŋu ano atike siwo tsia dzoxɔxɔ nu hã alo woada alakpa le woƒe dzesiwo kple afisiwo wonɔ tsã ŋu. Vevietɔ wu la, zi geɖe la, amesiwo ŋu dɔlélea le siwo gakpɔtɔ le woƒe vidzidzi ƒe akpaa me—si fia be dzesi aɖeke mele wo ŋu o—to vovo. Le Covid-19 gome la, ɣeyiɣi ma ate ŋu anɔ afi sia afi tso ŋkeke 2 va ɖo 14 dome.
Ðeko yameʋudzeƒea ƒe dodokpɔ ƒe kpododonu ƒe kpɔɖeŋu wɔdɔɖeamedzi aɖe ƒo le China dumevi enyi megbe teti koe nye ema, dɔwɔla siwo katã le nuɖuɖudzraƒe aɖe le Bergamo, Italy, va ɖo Shanghai Pudong Dukɔwo Dome Yameʋudzeƒe le February 27 kple 29 dzi, le nyatakaka siwo woƒo ƒu tso nutoa me nyadzɔdzɔwo me tsitotsito le nutoa me nyadzɔdzɔgblɔmɔnuwo me, si nye Lishui, si Lishui ƒe Lãmesẽ & Ƒome ƒe Ðoɖowɔha, si nye Lishui, si me tɔwo nye Lishui, ƒe nya nu.
Pudong ƒe ɖoɖo aɖe le esi be woawɔ scan ɖe mɔzɔla siwo katã va ɖo la ŋu be woaxɔ dzo le 'noncontact thermal imaging' me tso January ƒe nuwuwu lɔƒo; Ebia tso mɔzɔlawo hã si be woagblɔ woƒe lãmesẽ ƒe nɔnɔme ne wova ɖo. Me me kɔ nenye be dzesiawo ƒe dzesiwo dze le nuɖuɖudzraƒedɔwɔla enyiawo dometɔ aɖe ŋu o, alo alesi wokpɔ nyatakaka ma gbɔ o. Gake esi wotsɔ ʋu siwo wohaya yi Lishui, wo dedu vɔ la, mɔzɔlaawo dometɔ ɖeka dze dɔ; Wodoe kpɔ be SARS-Cov-2, si nye dɔlékui si hea COVID-19 vɛ, le March 1 dzi. Le ŋufɔke la, wodo adre susɔeawo hã kpɔ hã be dɔlélea le wo ŋu. Woawoe nye ame gbãtɔ siwo ŋu woɖo kpee le Zhejiang nutoa me le kwasiɖa 1 me.
Mlɔeba la, ɖeko afɔɖeɖe siwo ƒe taɖodzinue nye be woaxɔ dɔlékuiwo le mɔzɔlawo ŋu ahe nutoa me dɔvɔ̃ aɖe ɖe megbe eye womagaxe mɔ ɖe enu o.
Nuteƒekpɔkpɔ si va yi meƒãa kakaɖedzi geɖe ɖe ame me hã o. Le ƒe 2019 ƒe numetoto aɖe me le International Journal of Environmental Research and Public Health me la, numekulawo lé ŋku ɖe dzɔdzɔmeŋutinunya gbalẽ 114 kple nyatakaka siwo ku ɖe dɔléle siwo xɔa ame me dodokpɔ siwo wota le ƒe 15 siwo va yi me ŋu. Nyatakakaawo ƒe akpa gãtɔ ku ɖe Ebola, si nye dɔlékui ƒe dɔléle sesẽ aɖe si ƒe vidzidziɣi le ŋkeke 2 va ɖo kwasiɖa 3 dome. Le August 2014 kple January 2016 dome la, wokpɔe be womekpɔ Ebola ƒe nya ɖeka pɛ hã le mɔzɔla 300,000 siwo wodo kpɔ hafi woɖo yameʋuwo le Guinea, Liberia, kple Sierra Leone, siwo katã me Ebola dɔvɔ̃ gãwo nɔ la dome o. Gake mɔzɔla ene siwo ŋu dɔlélea le la ge to dodokpɔa me toto me elabena dzesi aɖeke menɔ wo ŋu haɖe o.
Ke hã, ate ŋu anye be dodokpɔ siwo me woɖea mɔ ɖe mɔzɔzɔ ŋu le la kpe ɖe ame ŋu be woaɖe mɔ ɖe mɔzɔzɔ sesẽ geɖe wu ŋu to eɖeɖefia be wole afɔɖeɖewo wɔm be woatsɔ akpɔ dukɔ siwo ŋu womegblẽ nu le o ta la me. Esi wonya be yewoado go dodo le eme ƒe dodokpɔ me la, ɖewohĩ ate ŋu axe mɔ na ame aɖewo siwo ŋu Ebola kpɔ gome le be woagadze agbagba gɔ̃ hã be yewoazɔ mɔ o.
Ke screening le mɔzɔzɔa ƒe nuwuwu kemɛ ya ɖe? Taiwan, Singapore, Australia, kple Canada katã wɔ dɔ le gege ɖe eme ƒe dodokpɔ me hena Severe Acute Respiratory Syndrome (SARS), si sɔ kple COVID-19 eye coronavirus hã he vɛ, le ƒe 2002–03 ƒe dɔvɔ̃a me; Wo dometɔ aɖeke mexe mɔ na dɔnɔ aɖeke o. Gake dɔvɔ̃a ƒe akpa gãtɔ nɔ anyi vaseɖe esime wodze dodokpɔa gɔme, eye wòva tsi megbe akpa be woaxe mɔ ɖe SARwo ƒe dodo nu: Dukɔ eneawo katã alo nutowo me nyawo nɔ wo si xoxo. Le ƒe 2014–16 ebola dɔvɔ̃a me la, dukɔ atɔ̃ bia mɔzɔla siwo gbɔna la tso dzesiwo kple alesi woate ŋu ado go dɔnɔwoe ŋu eye wodo wo kpɔ be woxɔ dzo hã. Womekpɔ nya ɖeka pɛ hã o. Gake mɔzɔla eve siwo ŋu dɔlélea le, siwo me dzesi aɖeke mele o la to dodokpɔ me, ɖeka le United States eye ɖeka le United Kingdom.
China kple Japan ɖo afisiwo woate ŋu age ɖe eme le le H1N1 Influenza dɔvɔ̃ si wowɔ le ƒe 2009 me la me, gake numekukuwo ɖee fia be dodokpɔawo lé amesiwo ŋu dɔlékuia le ŋutɔŋutɔ ƒe akpa sue aɖewo eye dukɔ eveawo siaa do le mɔ sia mɔ nu, le eƒe ŋkuléle ɖe eŋu me. Entry screening nye 'Ineseffive' le mɔzɔla siwo ŋu dɔlélea le didi me, Hadjichristodoulou kple Mouchtouri gblɔ dzɔdzɔmeŋutinunya. Mlɔeba la, mɔzɔla siwo ŋu dɔléle sesẽwo le la vaa kɔdziwo, atikewɔƒewo, kple atikewɔlawo ƒe dɔwɔƒewo tsɔ wu be woalé wo le yameʋudzeƒewo. Eye dodokpɔa wɔwɔ xɔ asi: Canada zã ga si wobu be enye dɔlar miliɔn 5.7 ɖe eƒe SARS ƒe gege ɖe eme ƒe dodokpɔ me, eye Australia zã dɔlar 50,000 ɖe H1N1 ƒe nya si wokpɔ le ƒe 2009 me ta, Hadjichristodoulou kple Mouchtouri gblɔ.
Dɔléle ɖesiaɖe si xɔa ame me la wɔa nu le mɔ vovovowo nu, gake duo la mekpɔ mɔ be yameʋudzeƒe ƒe dodokpɔ wɔwɔ na COVID-19 awɔ dɔ wu SARs alo dɔvɔ̃ ƒe dɔléle o. Eye Cowling gblɔ be anɔ eme be makpɔ ŋusẽ gã aɖeke ɖe dɔvɔ̃a ƒe zɔzɔ dzi o.
Numekuku eve siwo wowɔ nyitsɔ laa le kpɔɖeŋuwɔwɔ me yɔa dodokpɔwo hã be woatsɔ awɔ nyabiasewoe. Numekula siwo le Europa ƒe Dɔlélenutsitsi Dɔwɔƒe kple wo dzi kpɔkpɔ ƒe Dɔwɔƒe ƒo nya ta be mɔzɔla siwo ade 75% siwo ŋu COVID-19 le eye womakpɔ mɔzɔzɔ tso China dugã siwo ŋu dɔlélea le me la adze sii to gege ɖe eme ƒe dodokpɔ me o. Numekuku aɖe si ƒuƒoƒo aɖe wɔ le London School of Hygiene & Tropical Medicine ƒo nya ta be dodo le eme kple eƒe gege ɖe eme ƒe dodokpɔ 'mate ŋu axe mɔ na mɔzɔla siwo ŋu dɔlélea le ƒe yiyi ɖe dukɔ yeyewo alo nuto siwo me woate ŋu aƒã nutoa me ƒe kaka me o.'
Le dukɔ siwo xɔ dodokpɔa ke hã gome la, Xexeame ƒe Lãmesẽ Habɔbɔ te gbe ɖe edzi be menye tu si me dzoxɔxɔdzidzenu le ko léle ɖe asi ko ƒe nyae o. Ele be dodokpɔa me dodokpɔ nadze egɔme kple dzoxɔxɔ kple dzesiwo me dzodzro kple gbebiamewo le mɔzɔlawo ŋu be woate ŋu akpɔ gome le kadodo siwo me afɔku le ŋutɔ me. Ele be woagado mɔzɔlawo ƒe dzesiwo kpɔ le atikewɔwɔ me ahado wo kpɔ, eye ele be woaɖe amesiwo ŋu woɖo kpee la ɖe wo ɖokui ɖe aga ahada wo.
Ele be woatsɔ nyatakaka siwo ku ɖe dɔnɔa ƒe afisi wòle le kwasiɖa ʋee siwo va yi me siwo ate ŋu akpe ɖe wo ŋu emegbe le woƒe kadodowo yometiti me la aƒo ƒu ɖe wo me. Dɔvɔ̃ŋutinunyala Benjamin Anderson si le Duke Kunshan Yunivɛsiti gblɔ be ele be woana nyatakaka mɔzɔlawo hã be woatsɔ ana dɔlélea ŋuti sidzedze nadzi ɖe edzi eye woade dzi ƒo na wo be woawɔ ame ŋutɔ ƒe dzadzɛnyenye nyui.
Ƒe 2020 Amerikatɔwo ƒe Dzɔdzɔmeŋutinunya ƒe Ŋgɔyiyi Habɔbɔ. Wodzra gomenɔamesiwo katã ɖo. AAAS nye Hinari, Agora, Oare, Chorus, Clockss, Crossref kple Counter ƒe hadɔwɔla.