Muofisiri wa swa vutshunguri u kambela mukhandziyi ku vona swikombiso swa ku hisa ka miri eka xitichi xo fika xa Rivala ra Swihahampfhuka ra Matiko ya Misava ra Sultan Iskandar Muda eAceh Besar, Indonesia, hi ti 27 Ndzhati.
Loko u fambe emisaveni hinkwayo eka tinhweti ta 2 leti hundzeke, u nga ha va u hlanganile na vona: vaofisiri va rihanyo va ku kombetela hi xibamu xa thermometer hi ku komisa enhan’wini kumbe va languta loko u hundza ku ya kambela swikombiso swa ku khohlola kumbe ku nonoka ku hefemula.Matiko yo tala sweswi ya langutile vakhandziyi va swihahampfhuka lava fikaka na lava sukaka lava nga ha khomiwaka hi vuvabyi bya xitsongwatsongwana xa COVID-19;van’wana va lava leswaku vakhandziyi va tata switiviso swa rihanyo.(Van’wana va tlhela va yirisa ntsena kumbe ku veka vanhu lava ha ku tshamaka etindhawini leti hisaka ku tumbuluka ka vuvabyi lebyi.)
Ku kamberiwa ka ku huma na ku nghena swi nga ha languteka swi tiyisisa, kambe ntokoto wa mavabyi man’wana wu kombisa leswaku a swi talanga ngopfu leswaku vahlahluvi va kuma vakhandziyi lava tluleriweke.Vhiki leri nga hundza ntsena, vakhandziyi va ntsevu lava endzhaku va nga kumiwa va ri na COVID-19 va fikile eShanghai va huma eItaly va hundza vahlahluvi va le rivaleni ra swihahampfhuka va nga swi xiyi, xikombiso.Naswona hambiloko vahlahluvi va kuma vuvabyi lebyi bya nkarhi na nkarhi, byi lava ku va byi nga ri na nkucetelo eka ndlela leyi ku tumbuluka ka vuvabyi byi fambaka ha yona.
'Eku heteleleni, magoza lama kongomisiweke eka ku khoma mavabyi eka vafambi ma ta hlwela ntsena ntungu wa ndhawu naswona a ma nge wu siveli,' ku vula Ben Cowling, mutivi wa ntungukulu eYunivhesiti ya Hong Kong.Yena na van’wana va vula leswaku ku kamberiwa ku tala ku simekiwa ku kombisa leswaku mfumo wu teka magoza, hambiloko vuyelo bya kona byi ri byintsongo.
Hambi swi ri tano, valavisisi va vula leswaku ku nga va ni mimpfuno.Ku kambisisa ni ku vutisa vakhandziyi swivutiso va nga si khandziya swihaha-mpfhuka—ku kambela loko va huma—swi nga ha sivela van’wana lava vabyaka kumbe lava tshameke va hlangana ni xitsongwatsongwana leswaku va nga fambi.Ku kamberiwa ka ku nghena, loku endliwaka loko va fika erivaleni ra swihahampfhuka laha va yaka kona, ku nga va nkarhi wo hlengeleta vuxokoxoko bya vuhlanganisi lebyi pfunaka loko swi kumeka leswaku vuvabyi byi hangalakile hakunene hi nkarhi wa xihahampfhuka na ku nyika vafambi nkongomiso wa leswi va faneleke ku swi endla loko va vabya.
Vhiki leri ntsena, Xandla xa Phuresidente wa Amerika Mike Pence, loyi a rhangelaka nhlamulo ya xitsongwatsongwana xa corona, u tshembisile '100% screening' eka swihahampfhuka swo kongoma ku suka eItaly na Korea Dzonga ku ya eUnited States.China, leri nga vika ntsena 143 wa timhangu letintshwa tolo, 'ri ta tirhisana emisaveni hinkwayo ku simeka ku kamberiwa ka ku huma na ku nghena na swifundzha leswi faneleke leswi xanisekaka hi mintungu,' Liu Haitao, mutirhela-mfumo eka China's National Immigration Administration, u vule eka nhlengeletano ya vateki va mahungu ya ti 1 Dzivamisoko eBeijing, hi ku ya hi muhaxi wa mfumo wa CCTV.
I timhangu tingani ta COVID-19 leti ku kamberiwaka ku ti kumeke emisaveni hinkwayo ku fikela sweswi a swi se va erivaleni.Ku vika phepha-hungu ra New Zealand Herald leswaku munhu un’we wa le New Zealand u siveriwile ku khandziya xihaha-mpfhuka xo rhurhela vanhu lava humaka eWuhan, eChayina, endzhaku ko tsandzeka ku kamberiwa rihanyo.United States ri sungurile ku kamberiwa ka ku nghena ka vaaki va le Amerika, vaaki va nkarhi hinkwawo, na mindyangu ya vona leyi nga va eChina eka masiku ya 14 lama hundzeke eka swihahampfhuka swa 11 hi ti 2 ta February.(Un’wana ni un’wana loyi a tshameke a va eChayina hi nkarhi wolowo a nge swi koti ku nghena etikweni.) Hi February 23, vafambi va swihaha-mpfhuka va 46 016 a va kamberiwile;i un’we ntsena loyi a kamberiweke a ri ni vuvabyi naswona u hambanisiwile leswaku a ta tshunguriwa, hi ku ya hi xiviko xa February 24 lexi humaka eka Tisenthara ta Vulawuri ni ku Sivela Mavabyi ta le United States (CDC).Sweswo swi le rivaleni leswaku a swi yimisanga ku hangalaka ka xitsongwatsongwana lexi eUnited States, leyi ku fikela mixo wa namuntlha yi nga na 99 wa timhangu leti tiyisisiweke, hi ku ya hi CDC, ku engetela eka 49 wa van’wana exikarhi ka vanhu lava tlheriseriweke etikweni ra vona ku suka eWuhan na xikepe xa Diamond Princess xo famba hi xona eYokohama, Japani.
Ku ni tindlela to tala leti vanhu lava tluleriweke hi vuvabyi va nga rhetaka ha tona hi nete.Swikeni swa ku hisa ni swipima ku hisa leswi khomiwaka hi voko a swi hetisekanga.Ku pfumaleka lokukulu hileswaku ti pima mahiselo ya nhlonge, lawa yanga e henhla kumbe yale hansi kutlula mahiselo ya miri ya core, metric ya nkoka eka ku hisa ka miri.Switirhisiwa leswi swi humesa swilo leswi nga riki ntiyiso swin’we ni swilo leswi nga riki swinene, hi ku ya hi Nongonoko wa Rihanyo wa EU.(Vafambi lava funghiweke tanihi lava nga ni ku hisa ka miri hi swikeni hi ntolovelo va hundza eka ku kamberiwa ka vumbirhi laha ku tirhisiwaka ti- thermometer ta nomu, ta tindleve kumbe ta le matsolweni ku tiyisekisa mahiselo ya munhu yoloye.)
Vakhandziyi va nga ha tlhela va nwa mirhi leyi sivelaka ku hisa ka miri kutani va hemba hi swikombiso swa vona ni laha va tshameke va va kona.Xa nkoka swinene, vanhu lava tluleriweke lava ha riki eka xiyimo xa vona xa ku tswariwa—leswi vulaka leswaku a va na swikombiso—hakanyingi va hundzeriwa.Eka COVID-19, nkarhi wolowo wu nga va kun’wana na kun’wana exikarhi ka 2 na 14 wa masiku.
Xikombiso xin’wana lexi hlamarisaka xa ku tsandzeka ka ku kamberiwa ka swihaha-mpfhuka lexi ha ku tlangiwaka eChayina endzhaku ka loko vaaki va tsevu va le Chayina, hinkwavo va ri vatirhi eresturant ya le Bergamo, eItaly, va fike eRivaleni ra Swihaha-mpfhuka ra Matiko Hinkwawo ra Shanghai Pudong hi ti 27 na ti 29 ta February, hi ku ya hi rungula leri hlanganisiweke ku suka eka vuxokoxoko lebyi nga eka swihaxa-mahungu swa kwalaho ni switiviso swo koma hi Komiti ya Rihanyo ni Vupulani bya Ndyangu ya le Lishui, ku nga doroba leri nga exifundzheni xa Zhejiang, leri nga endzilakaneni wa Shanghai.
Pudong yi vile na pholisi yo skena vakhandziyi hinkwavo lava fikaka eka ku hisa ka miri hi ku tirhisa 'noncontact thermal imaging' ku sukela eku heleni ka Ndzhati;yi tlhela yi lava leswaku vakhandziyi va vika xiyimo xa vona xa rihanyo loko va fika.A swi le rivaleni loko ku ri na vatirhi va tsevu va tirhesiturente lava a ri na swikombiso, kumbe leswaku va khome njhani ku vika koloko.Kambe endzhaku ko khandziya timovha leti hirhiweke va ya eLishui, ku nga doroba ra ka vona, un’wana wa vakhandziyi u vabya;u kamberiwile a ri na SARS-CoV-2, xitsongwatsongwana lexi vangaka COVID-19, hi ti 1 Dzivamisoko.Hi siku leri landzelaka, lava saleke va nkombo na vona va khomiwe hi vuvabyi lebyi.Hi vona vo sungula ku tiyisisiwa hi timhangu exifundzheninkulu xa Zhejiang eka vhiki rin'we.
Eku heteleleni magoza lama kongomisiweke eka ku khoma mavabyi eka vafambi ma ta hlwela ntsena ntungu wa ndhawu naswona a ma nge wu siveli.
Ntokoto wa nkarhi lowu hundzeke na wona a wu nghenisi ku titshemba lokukulu.Eka nkambisiso wa 2019 eka International Journal of Environmental Research and Public Health, valavisisi va kambisise maphepha ya sayense ya 114 ni swiviko swa ku kamberiwa ka mavabyi lama tlulelaka leswi kandziyisiweke eka malembe ya 15 lama hundzeke.Vunyingi bya data byi vulavula hi Ebola, vuvabyi lebyikulu bya xitsongwatsongwana lebyi nkarhi wa byona wo tswalela wu nga exikarhi ka masiku ya 2 na mavhiki ya 3.Exikarhi ka August 2014 na January 2016, nkambisiso wu kume leswaku, a ku kumiwanga na munhu ni un’we wa Ebola exikarhi ka vakhandziyi va 300 000 lava kamberiweke va nga si khandziya swihaha-mpfhuka eGuinea, Liberia na Sierra Leone, leswi hinkwaswo a swi ri ni mintungu leyikulu ya Ebola.Kambe vakhandziyi va mune lava nga na vuvabyi lebyi va rhelerile hi ku kamberiwa ka ku huma hikuva a va nga si va na swikombiso.
Hambi swi ri tano, ku kamberiwa ka ku huma ku nga ha va ku pfunile ku sivela swipimelo swa maendzo leswi nga ni tihanyi swinene hi ku kombisa leswaku ku tekiwa magoza yo sirhelela matiko lama nga khumbekiki, ku vule phepha leri, leri tsariweke hi Christos Hadjichristodoulou na Varvara Mouchtouri va Yunivhesiti ya Thessaly ni vatirhi-kulobye.Ku tiva leswaku a va ta va va hlangane na ku kamberiwa ka ku huma swi nga ha tlhela swi sivele vanhu van’wana lava nga hlangana na Ebola ku ringeta hambi ku ri ku famba.
Ku vuriwa yini hi ku kombisiwa ka swifaniso emakumu man’wana ya riendzo?Taiwan, Singapore, Australia, na Canada hinkwavo va tirhisile ku kamberiwa ka ku nghena eka severe acute respiratory syndrome (SARS), leswi fanaka na COVID-19 naswona swi tlhela swi vangiwa hi xitsongwatsongwana xa coronavirus, hi nkarhi wa ku tumbuluka ka 2002–03;a ku na un’we loyi a nga kavanyeta vavabyi vahi na vahi.Hambiswiritano, ku tumbuluka loku ku siveriwile ngopfu hi nkarhi lowu ku kamberiwa ku sunguriweke ha wona, naswona swi fike endzhaku ka nkarhi ku sivela ku nghenisiwa ka SARS: Matiko hinkwawo ya mune kumbe swifundzha se a swi ri na timhangu.Hi nkarhi wa ntungu wa Ebola wa 2014–16, matiko ya ntlhanu ya vutisile vafambi lava nghenaka hi swikombiso na ku hlangana loku nga kotekaka na vavabyi naswona ya kamberile ku hisa ka miri.Na vona a va kumanga nandzu ni wun’we.Kambe vakhandziyi vambirhi lava tluleriweke, lava nga riki na swikombiso va rhelerile eka ku kamberiwa ka ku nghena, un’wana eUnited States kasi un’wana eUnited Kingdom.
China na Japani va veke minongonoko yo anama yo kambela ku nghena hi nkarhi wa ntungu wa mukhuhlwana wa H1N1 wa 2009, kambe tidyondzo ti kumile leswaku ku kamberiwa ku khome swiphemu leswintsongo swa lava hakunene va tluleriweke hi xitsongwatsongwana naswona matiko hamambirhi ya vile na ku tumbuluka lokukulu hambi swi ri tano, ntlawa wu vika eka nkambisiso wa wona.Ku kamberiwa ka ku nghena a swi 'a swi tirhi' eku kumeni ka vafambi lava tluleriweke, Hadjichristodoulou na Mouchtouri va byela Science.Eku heteleleni, vafambi lava nga ni mavabyi lamakulu lama tlulelaka va humelela eswibedlhele, etliliniki ni le tihofisini ta madokodela ematshan’weni yo khomiwa eswihambukelweni swa swihaha-mpfhuka.Naswona ku kamberiwa swa durha: Canada ri tirhise mali leyi ringanyetiwaka eka $5.7 wa timiliyoni eka ku kamberiwa ka yona ka ku nghena ka SARS, naswona Australia ri tirhise $50,000 eka xiyimo xin’wana na xin’wana xa H1N1 lexi kumiweke hi 2009, Hadjichristodoulou na Mouchtouri va vula.
Vuvabyi byin’wana na byin’wana lebyi tlulelaka byi tikhoma hi ndlela yo hambana, kambe vambirhi lava a va langutelanga leswaku ku kamberiwa ka COVID-19 erivaleni ra swihahampfhuka ku ta tirha ku tlula SARS kumbe mukhuhlwana wa ntungu.Naswona a swi tikombi leswaku swi ta va na nkucetelo lowukulu eka ndlela ya ku tumbuluka ka vuvabyi lebyi, ku vula Cowling.
Mindzavisiso yimbirhi ya sweswinyana ya ku endla xikombiso yi kanakana ku kamberiwa na kona.Valavisisi va European Center for Disease Prevention and Control va gimete hi leswaku kwalomu ka 75% wa vakhandziyi lava tluleriweke hi COVID-19 na ku famba ku suka emadorobeni ya China lama khumbekaka a va nge voniwi hi ku kamberiwa ka ku nghena.Nkambisiso wa ntlawa wa London School of Hygiene & Tropical Medicine wu gimete hi leswaku ku kamberiwa ka ku huma na ku nghena 'a swi tikombi swi sivela ku hundza ka vafambi lava tluleriweke ematikweni lamantshwa kumbe swifundzha laha va nga ha byalaka ku tluleriwa ka laha kaya.'
Eka matiko lama hambi swi ri tano ma amukelaka ku kamberiwa, Nhlangano wa Rihanyo wa Misava Hinkwayo wu kandziyisa leswaku a hi mhaka ya ku khoma xibamu xa thermometer ntsena.Ku kamberiwa ka ku huma ku fanele ku sungula hi ku kamberiwa ka mahiselo na swikombiso na mimbulavurisano ya vakhandziyi ku kuma ku hlangana loku nga vaka kona eka ku hlangana loku nga ekhombyeni lerikulu.Vafambi lava nga na swikombiso va fanele ku nyikiwa swikambelo swin’wana swa vutshunguri na ku kamberiwa, naswona timhangu leti tiyisisiweke ti fanele ku yisiwa eka ku tihambanisa na vutshunguri.
Ku kamberiwa ka ku nghena ku fanele ku hlanganisiwa na ku hlengeleta datha mayelana na laha muvabyi a nga kona eka mavhiki ma nga ri mangani lama hundzeke leswi endzhaku swi nga pfunaka eka ku landzelerisa lava va hlanganaka na vona.Vafambi va fanele ku tlhela va nyikiwa vuxokoxoko byo engetela ku lemuka mavabyi na ku khutaziwa ku titoloveta vuhlayiseki lebyinene bya munhu hi xiyexe, ku vula mutivi wa ntungu Benjamin Anderson wa Yunivhesiti ya Duke Kunshan.
2020 Nhlangano wa Amerika wa Nhluvukiso wa Sayense.Timfanelo hinkwato ti hlayisiwile.AAAS i mutirhisani wa HINARI, AGORA, OARE, CHORUS, CLOCKSS, CrossRef na COUNTER.
