ئەفسەرێکی پزیشکی لە 27ی 1 لە تێرمیناڵی گەیشتنی فڕۆکەخانەی نێودەوڵەتی سوڵتان ئەسکەندەر مودا لە شاری ئاچێ بێسار لە ئەندەنوسیا سکان دەکات بۆ سەرنشینێک بۆ دۆزینەوەی نیشانەکانی تا.
ئەگەر لە ماوەی ٢ مانگی ڕابردوودا گەشتێکی نێودەوڵەتیت کردووە، لەوانەیە ڕووبەڕوویان بووبیتەوە: ئەفسەرانی تەندروستی بۆ ماوەیەکی کورت دەمانچەی گەرمیپێوەرێک ئاراستەی پێشەوەت دەکەن یان سەیری ئەوە دەکەن کە تێدەپەڕیت بۆ ئەوەی بزانن نیشانەکانی کۆکە یان هەناسەدانی قورس.ئێستا زۆرێک لە وڵاتان چاودێری هاتن و ڕۆشتنی سەرنشینانی فڕۆکەوانی دەکەن کە ڕەنگە تووشی نەخۆشی ڤایرۆسی COVID-19 ببن؛هەندێکیان داوا لە سەرنشینەکان دەکەن کە بەیاننامەی تەندروستی پڕبکەنەوە.(هەروەها هەندێکیان بە سادەیی قەدەغەکردن یان کەرەنتینەکردنی ئەو کەسانەی کە بەم دواییە لە شوێنی گەرمی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکەدا بوون).
ڕەنگە پشکنینی دەرچوون و چوونە ژوورەوە دڵنیاکەرەوە دەرکەوێت، بەڵام ئەزموونی نەخۆشیەکانی تر دەریدەخات کە زۆر دەگمەنە بۆ سکرینکەرەکان کە سەرنشینە تووشبووەکان دەستنیشان بکەن.تەنها هەفتەی ڕابردوو هەشت سەرنشین کە دواتر پشکنینی ڤایرۆسی کۆڤید-١٩یان پۆزەتیڤ بوو لە ئیتاڵیا گەیشتنە شاری شەنگەهای و بۆ نموونە بەبێ ئاگاداری پشکنەرانی فڕۆکەخانە تێپەڕین.وە تەنانەت ئەگەر پشکنەرەکان ئەو حاڵەتە ناوبەناوەی بدۆزنەوە، نزیکەی هیچ کاریگەرییەکی لەسەر ڕەوتی بڵاوبوونەوەی نەخۆشییەکە نییە.
'لە کۆتاییدا ئەو ڕێوشوێنانە بە ئامانجی گرتنی تووشبوون لە گەشتیاراندا تەنها پەتایەکی ناوخۆیی دوادەخەن و ڕێگری لێناکەن'، بن کاولینگ، پسپۆڕی پەتا لە زانکۆی هۆنگ کۆنگ دەڵێت.ئەو و کەسانی دیکە دەڵێن زۆرجار سکرینکردن بۆ ئەوە دامەزراوە کە نیشان بدات حکومەتێک هەنگاو دەنێت، تەنانەت ئەگەر کاریگەرییەکەی پەراوێزیش بێت.
هێشتا توێژەران دەڵێن، دەکرێت سوودی هەبێت.هەڵسەنگاندن و پرسیارکردن لە سەرنشینەکان پێش ئەوەی سواری فڕۆکە بن- پشکنینی دەرچوون- لەوانەیە ڕێگری بکات لە گەشتکردنی هەندێک لەوانەی کە نەخۆشن یان بەرکەوتەی ڤایرۆسێک بوون.پشکنینی چوونە ژوورەوە، کە لە کاتی گەیشتن بە فڕۆکەخانەی مەبەست ئەنجام دەدرێت، دەتوانێت دەرفەتێک بێت بۆ کۆکردنەوەی زانیاری پەیوەندیکردن کە بەسوودە ئەگەر دەرکەوت هەوکردنێک لە کاتی گەشتێکدا بڵاوبووەتەوە و ڕێنمایی بدات بە گەشتیاران کە چی بکەن ئەگەر نەخۆش کەوتن.
تەنها لەم هەفتەیەدا مایک پێنس جێگری سەرۆکی ئەمریکا کە سەرکردایەتی بەرپەرچدانەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنا دەکات، بەڵێنی '100% پشکنین'ی لە گەشتە ڕاستەوخۆکانی ئیتاڵیا و کۆریای باشوور بۆ ئەمریکا.چین کە دوێنێ تەنها 143 حاڵەتی نوێی تووشبوون بە ڤایرۆسی کۆرۆنای نوێ تۆمارکرد، 'لە ئاستی نێودەوڵەتیدا هاوکاری دەکات بۆ دامەزراندنی پشکنینی دەرچوون و چوونە ژوورەوە لەگەڵ ئەو ناوچانەی پەیوەندیدار کە تووشی پەتا بوون،' لیو هایتاو، بەرپرسێکی ئیدارەی نیشتمانی کۆچبەری چین لە کۆنگرەیەکی ڕۆژنامەوانیدا لە 1ی ئازار لە پەکین ڕایگەیاند، بەپێی پەخشی دەوڵەتی CCTV.
تا ئێستا ڕوون نییە کە پشکنینی ڤایرۆسی کۆڤید-١٩ لە سەرانسەری جیهاندا چەند حاڵەتی دەستنیشان کردووە.ڕۆژنامەی نیوزلەندا هیرالد بڵاویکردەوە، لانیکەم کەسێکی نیوزلەندی ڕێگری لێکرا کە سواری فڕۆکەیەکی چۆڵکردن بێت لە شاری ووهانی چینەوە، دوای ئەوەی لە پشکنینی تەندروستیدا شکستی هێنا.ئەمریکا لە ٢ی شوباتەوە دەستی بە پشکنینی چوونە ژوورەوەی هاوڵاتیانی ئەمریکی و دانیشتوانی هەمیشەیی و خێزانەکانیان کرد کە لە ماوەی ١٤ ڕۆژی پێشوودا لە چین بوون لە ١١ فڕۆکەخانە.(هەر کەسێکی تر کە لەو ماوەیەدا لە چین بووبێت ناتوانێت بچێتە ناو وڵاتەکەوە.) تا ٢٣ی شوبات، ٤٦ هەزار و ١٦ گەشتیاری ئاسمانی پشکنینیان بۆ کراوە؛تەنها یەکێکیان پشکنینی پۆزەتیڤ بووە و جیاکراوەتەوە بۆ چارەسەرکردن، بەپێی ڕاپۆرتێکی ٢٤ی شوباتی سەنتەری کۆنترۆڵکردن و خۆپاراستن لە نەخۆشییەکانی ئەمریکا (CDC).ئەوەش بەڕوونی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنای لە ئەمریکا ڕانەگرتووە، کە تا سەرلەبەیانی ئەمڕۆ ٩٩ حاڵەتی پشتڕاستکراوە، بەپێی ئامارەکانی CDC، لەگەڵ ٤٩ کەسی دیکە لەنێو ئەو کەسانەی لە ووهان و کەشتی گەشتیاری دایمۆند پرینسێس لە یۆکۆهامای ژاپۆن گەڕێندراونەتەوە بۆ وڵاتەکانیان.
زۆر ڕێگە هەیە کە کەسانی تووشبوو دەتوانن لە تۆڕەکەدا بخلیسکن.سکانەری گەرمی و گەرمیپێوی دەستی تەواو نین.گەورەترین کەموکوڕی ئەوەیە کە پلەی گەرمی پێست دەپێون، کە دەتوانێت بەرزتر یان نزمتر بێت لە پلەی گەرمی ناوەکی جەستە، کە پێوەرێکی سەرەکییە بۆ تا.بەپێی بەرنامەی تەندروستی یەکێتی ئەوروپا، ئامێرەکان پۆزەتیڤی ساختە و هەروەها نێگەتیڤی ساختە بەرهەم دەهێنن.(ئەو گەشتیارانەی کە لەلایەن سکانەرەکانەوە وەک تاو ئاڵایان لەسەر کراوە بە شێوەیەکی گشتی بە پشکنینی لاوەکیدا تێدەپەڕن کە گەرمییپێوەرەکانی دەم، گوێ، یان چەناگە بەکاردەهێنرێن بۆ پشتڕاستکردنەوەی پلەی گەرمی کەسەکە).
هەروەها سەرنشینەکان دەتوانن دەرمانی سەرکوتکەری تا بخۆن یان درۆ بکەن سەبارەت بە نیشانەکانیان و لە کوێ بوون.لە هەمووی گرنگتر، ئەو کەسانەی تووشبوون کە هێشتا لە قۆناغی کڕێوەداندان- واتە نیشانەکانیان نییە- زۆرجار لەدەست دەدرێن.بۆ کۆڤید-١٩ ئەو ماوەیە دەتوانێت لە هەر شوێنێک لە نێوان ٢ بۆ ١٤ ڕۆژ بێت.
نموونەیەکی دراماتیک لە شکستەکانی سکرینکردنی فڕۆکەخانەکان کە تازە لە چین یاری پێکرا دوای ئەوەی هەشت هاوڵاتی چینی کە هەموویان کارمەندی چێشتخانەیەکی شاری بێرگامۆی ئیتاڵیا بوون، لە ٢٧ و ٢٩ی شوبات گەیشتنە فڕۆکەخانەی نێودەوڵەتی شەنگەهای پودۆنگ، بەپێی ئەو زانیاریانەی لە وردەکارییەکانی... میدیای ناوخۆیی و ڕاگەیاندنی پوخت لەلایەن لیژنەی تەندروستی و پلاندانانی خێزان لە شاری لیشوی، شارێک لە پارێزگای ژێجیانگ، کە هاوسنوورە لەگەڵ شەنگەهای.
پودۆنگ لە کۆتایی مانگی یەکەوە سیاسەتێکی هەبووە بۆ سکانکردنی هەموو سەرنشینەکانی گەیشتن بە تا بە بەکارهێنانی 'وێنەی گەرمی بێ بەرکەوتن'؛هەروەها داوا لە سەرنشینەکان دەکات کە لە کاتی گەیشتنیاندا دۆخی تەندروستی خۆیان ڕاپۆرت بکەن.ڕوون نییە کە ئایا هیچ کام لە هەشت کرێکاری چێشتخانەکە نیشانەکانی نەخۆشیەکەیان هەبووە، یان چۆن مامەڵەیان لەگەڵ ئەو ڕاپۆرتەدا کردووە.بەڵام دوای ئەوەی ئۆتۆمبێلی بەکرێگیراویان بردە شاری لیشوی کە زێدی خۆیانە، یەکێک لە سەرنشینەکان نەخۆش کەوت؛لە 1ی ئازاردا پشکنینی ڤایرۆسی کۆرۆنای سارس-CoV-2ی بۆ کراوە.ڕۆژی دواتر، ئەو حەوت کەسەی دیکەش پشکنینەکانیان پۆزەتیڤ بوو.لە ماوەی یەک هەفتەدا یەکەمین حاڵەتی تووشبوون بوون لە پارێزگای ژێجیانگ.
لە کۆتاییدا ئەو ڕێوشوێنانەی کە ئامانجیان گرتنی هەوکردنە لە گەشتیاراندا تەنها پەتایەکی ناوخۆیی دوادەخات و ڕێگری لێناکات.
ئەزموونی ڕابردووش متمانەی زۆر ناچێنێت.لە پێداچوونەوەیەکدا لە ساڵی ٢٠١٩ لە گۆڤاری نێودەوڵەتی توێژینەوەی ژینگەیی و تەندروستی گشتی، توێژەران بە وردی لێکۆڵینەوەیان لە ١١٤ توێژینەوە و ڕاپۆرتی زانستی لەسەر پشکنینی نەخۆشییە درمیەکان کردووە کە لە ماوەی ١٥ ساڵی ڕابردوودا بڵاوکراونەتەوە.زۆربەی داتاکان سەبارەت بە ئیبۆلایە کە نەخۆشییەکی ڤایرۆسی مەترسیدارە و ماوەی کڕێوەی لە هەر شوێنێکدا لە نێوان ٢ ڕۆژ بۆ ٣ هەفتەیە.لە نێوان مانگی ئابی ٢٠١٤ و ژانویەی ٢٠١٦، پێداچوونەوەکە دەریخستووە، یەک حاڵەتی ئیبۆلا لە نێو ٣٠٠ هەزار سەرنشیندا دەستنیشان نەکراوە کە پێش سواربوونی گەشتەکانی لە گینیا و لیبێریا و سیرالیۆن پشکنینیان بۆ کراوە، کە هەموویان پەتایەکی گەورەی ئیبۆلایان هەبووە.بەڵام چوار سەرنشینی تووشبوو بە پشکنینی دەرچوون خۆیان خلیسکاند، چونکە هێشتا نیشانەکانیان نەبووە.
هێشتا، سکرینکردنی دەرچوون ڕەنگە یارمەتیدەر بووبێت بۆ سەرپەرشتیکردنی سنووردارکردنی سەفەری توندتر بە نیشاندانی ئەوەی کە ڕێوشوێنەکان دەگیرێنەبەر بۆ پاراستنی وڵاتانی کاریگەری نەبوو، توێژینەوەکە کە لەلایەن کریستۆس هاجیکریستۆدۆلۆ و ڤارڤارا موچتوری لە زانکۆی تێسالی و هاوکارەکانیەوە نووسراوە.هەروەها زانینی ئەوەی کە ڕووبەڕووی پشکنینی دەرچوون دەبوونەوە، ڕەنگە هەندێک کەسی بەرکەوتەی ئیبۆلا تەنانەت هەوڵی گەشتکردنیان ڕابگرێت.
ئەی نمایشکردن لە کۆتاییەکەی تری گەشتەکەدا؟تایوان، سەنگافورە، ئوسترالیا و کەنەدا هەموویان سکرینکردنی چوونە ژوورەوەیان بۆ نیشانەکانی توندی هەناسەدان (SARS) جێبەجێکرد، کە هاوشێوەی کۆڤید-١٩یە و هەروەها بەهۆی ڤایرۆسی کۆرۆناوە، لە ماوەی بڵاوبوونەوەی ٢٠٠٢-٢٠٠٣؛هیچیان ڕێگرییان لە هیچ نەخۆشێک نەکرد.بەڵام تا ئەو کاتەی کە پشکنینەکە دەستیپێکرد، بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکە تاڕادەیەکی زۆر کۆنتڕۆڵکرا و زۆر درەنگ بوو بۆ ڕێگریکردن لە هێنانەکایەی نەخۆشی سارس: هەر چوار وڵات یان هەرێمەکە پێشتر تووشبوونیان هەبووە.لە ماوەی پەتاکەی ئیبۆلا لە ساڵی ٢٠١٤-٢٠١٦، پێنج وڵات پرسیاریان لە گەشتیارانی داهاتوو کرد سەبارەت بە نیشانەکان و ئەگەری بەرکەوتنیان بە نەخۆشەکان و پشکنینیان بۆ تایان کرد.یەک حاڵەتیشیان نەدۆزیەوە.بەڵام دوو سەرنشینی تووشبوو و بێ نیشانە لە پشکنینی چوونە ژوورەوەدا خۆیان خلیسکاند، یەکێکیان لە ئەمریکا و یەکێکیان لە بەریتانیا.
تیمەکە لە پێداچوونەوەکەدا بڵاویکردەوە، چین و ژاپۆن بەرنامەی سکرینکردنی بەرفراوانی چوونە ژوورەوەیان لە کاتی پەتای ئەنفلۆنزای H1N1 لە ساڵی ٢٠٠٩دا داناوە، بەڵام توێژینەوەکان دەریانخستووە کە پشکنینەکان بەشێکی بچووکی ئەو کەسانەیان گرتووە کە لە ڕاستیدا تووشی ڤایرۆسەکە بوون و هەردوو وڵات بە هەر شێوەیەک بێت بڵاوبوونەوەی بەرچاویان هەبووە.هاجیکریستۆدۆلۆ و موچتوری بە زانست دەڵێن، پشکنینی چوونە ژوورەوە 'ناکاریگەرە' لە دیاریکردنی گەشتیارانی تووشبوو.لە کۆتاییدا ئەو گەشتیارانەی کە نەخۆشییە درمییە قورسەکانیان هەیە، لە نەخۆشخانەکان و کلینیکەکان و نووسینگەی پزیشکان دەردەکەون نەک لە فڕۆکەخانەکاندا بگیرێن.وە سکرینکردن تێچووی زۆری دەوێت: کەنەدا بە مەزەندە 5.7 ملیۆن دۆلاری خەرج کردووە بۆ پشکنینی چوونە ژوورەوەی سارس، و ئوسترالیا 50,000 دۆلاری خەرج کردووە بۆ هەر حاڵەتێکی H1N1 کە لە ساڵی 2009دا دەستنیشان کراوە، هاجیکریستۆدۆلۆ و مۆچتوری دەڵێن.
هەموو نەخۆشییە درمیەکان ڕەفتارێکی جیاوازیان هەیە، بەڵام ئەو دووانە پێشبینی ناکەن پشکنینی فڕۆکەخانەکان بۆ کۆڤید-١٩ کاریگەرتر بێت لە چاو سارس یان ئەنفلۆنزای پەتا.وە پێناچێت کاریگەرییەکی بەرچاوی لەسەر ڕەوتی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکە هەبێت، کاولنگ دەڵێت.
دوو لێکۆڵینەوەی مۆدێلکردنی ئەم دواییە سکرینکردنیش دەخەنە ژێر پرسیارەوە.توێژەرانی سەنتەری ئەوروپی بۆ خۆپاراستن و کۆنترۆڵکردنی نەخۆشیەکان گەیشتنە ئەو ئەنجامەی کە نزیکەی 75%ی سەرنشینانی تووشبوو بە کۆڤید-19 و گەشتکردن لە شارە زیانلێکەوتووەکانی چینەوە بە پشکنینی چوونە ژوورەوە دەستنیشان ناکرێن.توێژینەوەیەکی گروپێک لە قوتابخانەی پاکوخاوێنی و پزیشکی گەرم لە لەندەن گەیشتە ئەو ئەنجامەی کە سکرینکردنی دەرچوون و چوونە ژوورەوە 'بەدووری نازانرێت ڕێگری بکات لە تێپەڕبوونی گەشتیارانی تووشبوو بۆ وڵات یان ناوچە نوێیەکان کە لەوانەیە گواستنەوەی ناوخۆیی تۆو بکەن.'
بۆ ئەو وڵاتانەی کە سەرەڕای ئەوەش سکرینکردن دەگرنەبەر، ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی جەخت لەوە دەکاتەوە کە ئەوە مەسەلەکە تەنها هەڵگرتنی دەمانچەی گەرمیپێوەر نییە.سکرینکردنی دەرچوون دەبێت بە پشکنینی پلەی گەرمی و نیشانەکان و چاوپێکەوتن لەگەڵ سەرنشینەکان بۆ بەرکەوتنی ئەگەری بە بەرکەوتنی مەترسیدار دەستپێبکات.پێویستە ئەو گەشتیارانەی نیشانەیان هەیە پشکنینی پزیشکی و پشکنینی زیاتریان بۆ بکرێت، هەروەها حاڵەتە پشتڕاستکراوەکان بگوازرێنەوە بۆ دابڕان و چارەسەرکردن.
پێویستە سکرینکردنی چوونە ژوورەوە لەگەڵ کۆکردنەوەی زانیاری سەبارەت بە شوێنی نەخۆشەکە لە چەند هەفتەی ڕابردوودا جووت بکرێت کە دواتر دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە بەدواداچوونی پەیوەندییەکانیان.هەروەها پێویستە زانیاری بدرێت بە گەشتیاران بۆ زیادکردنی هۆشیاری نەخۆشی و هاندانی پاکوخاوێنی کەسی باش، بنیامین ئەندەرسۆن، پسپۆڕی پەتا لە زانکۆی دوک کونشان دەڵێت.
2020 کۆمەڵەی ئەمریکی بۆ پێشخستنی زانست.هەموو مافەکانی پارێزراوە.AAAS هاوبەشی کۆمپانیاکانی HINARI، AGORA، OARE، CHORUS، CLOCKSS، CrossRef و COUNTER ە.
