ئەفسەرێکی پزیشکی سەرنشینێک بۆ نیشانەکانی تا لە تێرمیناڵی گەیشتن بە فڕۆکەخانەی نێودەوڵەتی سوڵتان ئیسکەندەر مودا لە ئاچێ بێسار لە ئەندەنوسیا لە ٢٧ی ژانویە سکان دەکات.
ئەگەر لە ٢ مانگی ڕابردوودا گەشتت کردبێت لە ئاستی نێودەوڵەتیدا، لەوانەیە ڕووبەڕوویان بووبنەوە: ئەفسەرانی تەندروستی بە کورتی دەمانچەی گەرمییپێوەر بە پێشەوەت دەدەن یان سەیری دەکەن کە بەلایدا تێدەپەڕیت بۆ پشکنینی نیشانەکانی کۆکە یان هەناسەدانی سەخت. ئێستا زۆرێک لە وڵاتان سەیری ئەو سەرنشینە ئاسمانیانە دەکەن کە دەگەن و دەڕۆن و ڕەنگە تووشی نەخۆشی ڤایرۆسی Covid-19 بن؛ هەندێکیان داوا لە سەرنشینەکان دەکەن بەیاننامەی تەندروستی پڕبکەنەوە. (هەروەها هەندێکیان بە سادەیی ئەوانەی کە بەم دواییە لە شوێنە گەرمەکانی بڵاوبوونەوەدا بوون قەدەغە دەکەن یان کەرەنتینە دەکەن.)
ڕەنگە سکرینکردنی دەرچوون و چوونە ژوورەوە دڵنیاکەرەوە دەربکەوێت، بەڵام ئەزموون لەگەڵ نەخۆشیەکانی تردا دەریدەخات کە زۆر دەگمەنە بۆ سکرینەکان کە سەرنشینەکانی تووشبوو دەستنیشان بکەن. تەنها هەفتەی ڕابردوو، هەشت سەرنشین کە دواتر پشکنینی پۆزەتیڤیان بۆ کۆمپانیای Covid-19 کرد، لە ئیتاڵیا گەیشتنە شاری شەنگەهای و بۆ نموونە بەبێ ئەوەی سەرنجیان داوە بە سکرینەرەکانی فڕۆکەخانەدا تێپەڕن. وە تەنانەت ئەگەر سکرینەکان دۆسیەی ناوبەناو بدۆزنەوە، نزیکەی هیچ کاریگەرییەکی لەسەر ڕەوتی بڵاوبوونەوەی نەخۆشییەکە نییە.
'لە کۆتاییدا، ئەو ڕێوشوێنانەی کە ئامانجیان گرتنی هەوکردنە لە گەشتیاراندا تەنها پەتایەکی ناوخۆیی دوادەخات و ڕێگری لێناکات،' بن کاولینگ، پزیشکی پەتا لە زانکۆی هۆنگ کۆنگ دەڵێت. ئەو و کەسانی دیکە دەڵێن زۆرجار نمایشکردن دامەزراوە بۆ ئەوەی نیشان بدات کە حکومەتێک هەنگاو دەنێت، تەنانەت ئەگەر کاریگەرییەکەی پەراوێزیش بێت.
هێشتا، توێژەران دەڵێن، دەکرێت سوود هەبێت. هەڵسەنگاندن و پرسیارکردن لە سەرنشینەکان پێش ئەوەی سواری فڕۆکە بن- پشکنینی سکرینکردن- لەوانەیە ڕێگری لە هەندێکیان بکەن کە نەخۆشن یان بەرکەوتەی ڤایرۆسێک بوون لە گەشتکردن. سکرینکردنی چوونە ژوورەوە، کە لە کاتی گەیشتن بە فڕۆکەخانەی مەبەست ئەنجام دەدرێت، دەتوانێت دەرفەتێک بێت بۆ کۆکردنەوەی زانیاری پەیوەندیکردن کە بەسوودە ئەگەر دەرکەوت تووشبوونێک لە کاتی گەشتێکدا بڵاوبووەوە و ڕێنمایی بە گەشتیاران بدات کە چی بکەن ئەگەر نەخۆش بکەوێت.
هەر لەم هەفتەیەدا، جێگری سەرۆکی ئەمریکا مایک پێنس کە سەرکردایەتی وەڵامی ڤایرۆسی کۆرۆنا دەکات، بەڵێنیدا '100% نمایشکردن' لە گەشتە ڕاستەوخۆکان لە ئیتالیا و کۆریای باشوورەوە بۆ ئەمریکا. چین کە دوێنێ تەنها 143 کەیسی نوێی بڵاوکردەوە، ' هاوکاری لە ئاستی نێودەوڵەتیدا دەکات بۆ دامەزراندنی پشکنینی دەرچوون و چوونە ژوورەوە لەگەڵ ناوچە پەیوەندیدارەکان کە تووشی پەتا بوون،' لیو هایتاو، بەرپرسێک لە ئیدارەی نیشتمانی کۆچبەری چین، لە کۆنگرەیەکی رۆژنامەوانی لە پەکین لە 1ی ئازاردا رایگەیاند، بەپێی هەواڵێکی پەخشکەری دەوڵەت CCTV.
تا ئێستا چەند کەیسی COVID-19 لە سەرانسەری جیهاندا دەستنیشانیان کردووە، ڕوون نییە. ڕۆژنامەی نیوزلەندا هیرالد بڵاویکردەوە، بەلایەنی کەمەوە یەکێک لە نیوزلەندییەکان ڕێگری لێکرا لە سواربوونی گەشتێکی چۆڵکردن لە ووهان لە چین، دوای ئەوەی لە پشکنینی تەندروستیدا شکستی هێنا. ئەمریکا دەستی بە پشکنینی چوونە ژوورەوەی هاوڵاتیانی ئەمریکی و دانیشتوانی هەمیشەیی و خێزانەکانیان کرد کە لە ماوەی 14 ڕۆژی پێشوودا لە 11 فڕۆکەخانە لە 2ی شوبات لە چین بوون. (هەر کەسێکی دیکە کە لەم ماوەیەدا لە چین بووە ناتوانێت بچێتە ناو وڵاتەکەوە.) تا ٢٣ی شوبات، ٤٦ هەزار و ٠١٦ گەشتیارە ئاسمانییەکان نمایشکرابوون؛ بەپێی راپۆرتێکی ٢٤ی شوبات لە سەنتەری کۆنترۆڵکردن و خۆپاراستن لە نەخۆشیەکانی ئەمریکا (CDC) تەنها یەکێکیان پۆزەتیڤ بووە و جیاکراوەتەوە بۆ چارەسەرکردن. ئەوەش بەڕوونی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکەی لە ئەمریکا نەهێشتووەتەوە، کە تا بەیانی ئەمڕۆ 99 حاڵەتی پشتڕاستکراوەی هەیە، بەپێی CDC، لەگەڵ 49 حاڵەتی دیکە لەنێو ئەو کەسانەی کە لە وهان و کەشتییە گەشتیارییەکەی ئەڵماس پرینسێس لە یۆکۆهاما لە ژاپۆن گەڕاونەتەوە.
زۆر ڕێگە هەیە کەسانی تووشبوو دەتوانن بە تۆڕەکەدا بخلیسکن. سکانەری گەرمی و گەرمییپێوەرە دەستییەکان تەواو نین. گەورەترین کەموکوڕی ئەوەیە کە پلەی گەرمی پێست دەپێون، کە دەتوانێت بەرزتر یان نزمتر بێت لە پلەی گەرمی جەستەی ناوەکی، کە پێوەرە سەرەکییەکە بۆ تا. بەپێی بەرنامەی تەندروستی یەکێتی ئەوروپا، ئامێرەکان پۆزەتیڤی ساختە و هەروەها نەرێنی ساختە بەرهەم دەهێنن. (گەشتکاران کە بە تاو لەلایەن سکانەرەکانەوە ئاڵا دەکرێن بە شێوەیەکی گشتی بە سکرینێکی لاوەکیدا تێدەپەڕن کە تێیدا گەرمییپێوەرەکانی زارەکی، گوێ، یان چەناگە بەکاردەهێنرێت بۆ پشتڕاستکردنەوەی پلەی گەرمی کەسەکە.)
هەروەها سەرنشینەکان دەتوانن دەرمانی سەر سەرکوتکەر بەکاربهێنن یان درۆ بکەن سەبارەت بە نیشانەکانیان و لە کوێ بوون. لە هەمووی گرنگتر، کەسانی تووشبوو کە هێشتا لە قۆناغی کەرەوزکردندان- واتە زۆرجار نیشانەکانیان نییە- لەدەست دەدرێن. بۆ COVID-19، ئەو ماوەیە دەتوانێت لە هەر شوێنێک بێت لە نێوان 2 بۆ 14 ڕۆژ.
نموونەیەکی دراماتیکیی شکستەکانی پشکنینی فڕۆکەخانە کە تازە لە چین یاریی کردووە دوای هەشت هاوڵاتی چینی، هەموو کارمەندانی چێشتخانەیەک لە بێرگامۆی ئیتاڵیا، لە 27 و 29ی شوبات گەیشتوونەتە فڕۆکەخانەی نێودەوڵەتی شەنگەهای پودۆنگ، بەپێی زانیارییەکان کە لە وردەکارییەکانی میدیای ناوخۆیی و راگەیاندنە کورتەکانی لیژنەی تەندروستی و خێزانی لیشوی، شارێک لە پارێزگای ژێج، کە سنووری ژێگی تێدایە، پێکەوە کۆکراوەتەوە.
پودۆنگ سیاسەتی هەبووە بۆ سکانکردنی هەموو سەرنشینەکانی گەیشتن بۆ تا بە بەکارهێنانی 'ناپەیوەندی بە وێنەگرتنی گەرمی' لە کۆتایی مانگی یەکەوە؛ هەروەها داوا لە سەرنشینەکان دەکات کە لە کاتی گەیشتنیان دۆخی تەندروستی خۆیان ڕابگەیەنن. تا ئێستا ڕوون نییە کە ئایا هیچ کام لە هەشت کرێکاری چێشتخانەکە نیشانەیان هەبووە، یان چۆن مامەڵەیان لەگەڵ ئەو ڕاپۆرتەدا کردووە. بەڵام دوای ئەوەی ئۆتۆمبێلی بەکرێگیراویان بردە لیشوی، شارۆچکەی زێدی خۆیان، یەکێک لە سەرنشینەکان نەخۆش کەوت؛ ئەو پشکنینی پۆزەتیڤی بۆ SARS-COV-2 کرد، ئەو ڤایرۆسەی کە دەبێتە هۆی COVID-19، لە 1ی ئازار. ڕۆژی دواتر، حەوتەکەی دیکەش پشکنینیان بۆ کرا بەهەمان شێوە. ئەوان یەکەم کەیسی پشتڕاستکراوە بوون لە پارێزگای ژێجیانگ لە ماوەی 1 هەفتەدا.
لە کۆتاییدا ئەو ڕێوشوێنانەی کە ئامانجیان گرتنی هەوکردنە لە گەشتیاراندا تەنها پەتایەکی ناوخۆیی دوادەخات و ڕێگری ناکات.
ئەزموونی ڕابردووش متمانەی زۆری تێدا ناچێنێت. لە پێداچوونەوەی ساڵی ٢٠١٩ لە گۆڤاری نێودەوڵەتی توێژینەوەی ژینگەیی و تەندروستی گشتی، توێژەران بە وردی 114 توێژینەوەی زانستی و ڕاپۆرتەکانیان سەبارەت بە سکرینکردنی نەخۆشییە تووشبووەکان کە لە 15 ساڵی ڕابردوودا بڵاوکراونەتەوە، بە وردی نووسیوە. زۆربەی داتاکان سەبارەت بە ئیبۆلا، نەخۆشییەکی ڤایرۆسی جددییە کە ماوەی کەرەوزکردن لە هەر شوێنێک لە نێوان ٢ ڕۆژ و ٣ هەفتەدا بێت. لە نێوان مانگی ئابی 2014 و ژانویەی 2016، پێداچوونەوەکە دەریخست، یەک کەیسی ئیبۆلا لە نێوان 300,000 سەرنشیندا دەستنیشان نەکرا پێش ئەوەی گەشتەکانی لە گینیا، لیبێریا و سیرالیۆن نمایشکرا، کە هەموویان پەتایەکی گەورەی ئیبۆلایان هەبوو. بەڵام چوار سەرنشینی تووشبوو بە پشکنینی دەرچووندا خۆیان خلیسکاند، چونکە هێشتا نیشانەکانیان نەبوو.
هێشتا، پشکنینی دەرچوون ڕەنگە یارمەتیدەر بووبێت لە سەر سنووردارکردنی زیاتر لە سنووردارکردنی گەشتکردن بە دراکۆنی بە نیشاندانی ئەوەی کە ڕێوشوێن دەگیرێتەبەر بۆ پاراستنی وڵاتانی بێ کاریگەر، لە توێژینەوەکەدا هاتووە، کە کریستۆس هادجیچریستۆدۆلۆ و ڤارڤارا موچتۆری لە زانکۆی تێسالی و هاوکارەکانی نووسیویەتی. هەروەها زانینی ئەوەی کە ڕووبەڕووی پشکنینی دەرچوون دەبووەوە، ڕەنگە هەندێک کەسیشیان لە بەرکەوتەی ئیبۆلادا نەهێشتبێت، تەنانەت هەوڵی گەشتکردنیشیان دەدا.
ئەی سکرینکردن لە کۆتاییەکەی تری گەشتەکەدا؟ تایوان، سەنگافورە، ئوسترالیا، و کەنەدا هەموویان پشکنینی چوونە ژوورەوەیان بۆ نەخۆشی توندی توندی هەناسەدان (SARS) جێبەجێ کرد، کە هاوشێوەی COVID-19 و هەروەها بەهۆی ڤایرۆسی کۆرۆنا، لە کاتی بڵاوبوونەوەی 2002-03؛ هیچیان هیچ نەخۆشێکیان نەگرتبوو. بەڵام بڵاوبوونەوەی ئەم نەخۆشییە تا ڕادەیەکی زۆر تا ئەو کاتەی کە سکرینکردنەکە دەستیپێکرد، زۆر درەنگ بوو بۆ ڕێگریکردن لە ناساندنی SARS: هەر چوار وڵات یان ناوچەکە پێشتر کەیسیان هەبوو. لە ماوەی پەتاى 2014-16 ئیبۆلا، پێنج وڵات پرسیاریان لە گەشتیارانی هاتوو کرد سەبارەت بە نیشانەکان و ئەگەری بەرکەوتنی نەخۆشەکان و پشکنینی تایان کرد. یەک کەیسیان نەدۆزیەوە. بەڵام دوو سەرنشینی تووشبوو و بێ نیشانە لە سکرینکردنی چوونە ژوورەوە، یەکێکیان لە ئەمریکا و یەکێکیان لە بەریتانیا خۆخلیسکاند.
چین و ژاپۆن لە ماوەی پەتای ئەنفلۆنزای H1N1 لە ساڵی 2009دا بەرنامەی بەرفراوانی سکرینکردنی چوونە ژوورەوەیان گرتەبەر، بەڵام توێژینەوەکان دەریانخستووە کە سکرینکردنەکان بەشە بچووکەکانی ئەو کەسانەیان گرتووەتەوە کە لە ڕاستیدا تووشی ڤایرۆسەکە بوون و هەردوو وڵات بە هەر شێوەیەک بێت بڵاوبوونەوەی بەرچاویان هەبووە، تیمەکە لە پێداچوونەوەکەدا بڵاویکردووەتەوە. سکرینکردنی چوونە ژوورەوە 'inefective' لە دیاریکردنی گەشتیارە تووشبووەکان، Hadjichristodoulou و Mouchtouri Tell Science. لە کۆتاییدا ئەو گەشتیارانەی کە نەخۆشی تووشبووی جددییان هەیە لە نەخۆشخانە و کلینیک و نووسینگەی پزیشکان دەردەکەون نەک لە فڕۆکەخانەکان بگیرێن. وە سکرینکردن تێچووی زۆری دەوێت: کەنەدا بە مەزەندەکردنی 5.7 ملیۆن دۆلاری لە پشکنینی چوونە ژوورەوەی SARS خەرج کردووە، و ئوسترالیا 50,000 دۆلاری بۆ هەر کەیسێکی H1N1 لە ساڵی 2009 خەرجکردووە، هادجیچریستۆدۆلۆ و موختۆری دەڵێن.
هەر نەخۆشییەکی تووشبوو بە شێوەیەکی جیاواز ڕەفتار دەکات، بەڵام ئەو دووانە پێشبینی ناکەن پشکنینی فڕۆکەخانە بۆ کۆڤید-١٩ کاریگەرتر بێت لە سارس یان ئەنفلۆنزای پەتا. وە بەدووری نازانرێت کاریگەرییەکی بەرچاوی لەسەر ڕەوتی بڵاوبوونەوەی نەخۆشییەکە هەبێت، کاولینگ دەڵێت.
دوو توێژینەوەی مۆدێلکردنی ئەم دواییەش سکرینکردن بە پرسیارەوە بانگ دەکەن. توێژەرانی سەنتەری ئەوروپی بۆ خۆپاراستن و کۆنترۆڵکردنی نەخۆشیەکان گەیشتنە ئەو ئەنجامەی کە نزیکەی 75%ی ئەو سەرنشینانەی کە تووشی کۆڤید-19 بوون و لە شارە تووشبووەکانی چینەوە گەشت دەکەن بە پشکنینی چوونە ژوورەوە دەستنیشان ناکرێت. توێژینەوەیەک لەلایەن گروپێکەوە لە قوتابخانەی پاکوخاوێنی و پزیشکی گەرم لە لەندەن گەیشتە ئەو ئەنجامەی کە سکرینکردنی دەرچوون و چوونە ژوورەوە 'پێناچێت ڕێگری بکات لە تێپەڕبوونی گەشتیارە تووشبووەکان بۆ وڵاتان یان ناوچە نوێیەکان کە لەوانەیە تۆوکردنی گواستنەوەی ناوخۆیی تۆو بکەن.'
بۆ ئەو وڵاتانەی کە لەگەڵ ئەوەشدا سکرینکردن دەگرنە بەر، ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی جەخت لەوە دەکاتەوە کە ئەوە شتێک نییە کە تەنها دەمانچەیەکی گەرمیی پێوەرەکە هەڵبگرێت. سکرینکردنی دەرچوون دەبێت بە پشکنینی پلەی گەرمی و نیشانەکان و چاوپێکەوتنی سەرنشینەکان دەست پێبکات بۆ بەرکەوتنی ئەگەری بەرکەوتنی مەترسیدار. پێویستە پشکنینی پزیشکی زیاتر و پشکنینی زیاتریان بۆ بکرێت، پێویستە حاڵەتە پشتڕاستکراوەکان بگوازرێنەوە بۆ جیاکردنەوە و چارەسەرکردن.
پێویستە سکرینکردنی چوونە ژوورەوە لەگەڵ کۆکردنەوەی زانیاری سەبارەت بە شوێنی نەخۆشەکە لە چەند هەفتەی ڕابردوودا جووت بکرێت کە دواتر دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە شوێنپێهەڵگرتنی پەیوەندییەکانیان. هەروەها پێویستە زانیاری بدرێت بە گەشتیاران بۆ زیادکردنی هۆشیاری نەخۆشیەکان و هان بدرێت بۆ پراکتیزەکردنی پاکوخاوێنی کەسی باش.
٢٠٢٠ کۆمەڵەی ئەمریکی بۆ پێشخستنی زانست. هەموو مافەکان پارێزراوە. AAAS هاوبەشی هیناری، ئاگۆرا، ئۆئارێ، کۆڕ، کاتژمێر، کرۆسرێف و کەوانتەرە.
