1. Jiwasana aka alarming señales de presión alta de sangre .
Hipertensión, jan ukajj wila presión altajja, walja cardiovasculares usunakaruw puriyi. Mä coágulo ukaw utji, kunapachatï wilax arteria pirqar sinti chʼamampi chʼalltʼaski ukhaxa. Organización Mundial de la Salud ukankirinakax sapxiwa, 'niya sapa patakatx 63 ukhaniw India markanx NCDs ukanakat jiwata, ukat sapa patakatx 27 ukhaniw cardiovasculares usunakax utji.' Mä arunxa, wila masinakax chuyma usunakatakix juk’amp jan walt’awinakaw utji.
Wila presión 120/80 mm Hg ukaxa normal ukhamawa. Kuna jan waltʼäwinakas jukʼamp wilan utji uk uñachtʼayaspa, ukat qhawqha jachʼas . Wilan presión satäkis ukajja, doctorajj qollayasiñapaw sasaw saspa.
2. Wila ch’akhax mä amukt’at jiwayiriwa .
Llakiskañawa, wilax jan kuna chimpunakampi jan ukax sintomanakampi jutaspawa. Ukax walja kutiw amukt’at jiwayir sasin uñt’ata kunatix uka usux janiw mä específico indicadores ukanïkiti.
Asociación Americana de Corazón ukarjamaxa, 'hipertension (HBP, jan ukax presión alta) ukax janiw qhan sintomanakax utjkiti, kunatix kunas jan walïkiti.' sasaw sapxaraki: 'juma pachpa jark'aqasiñatakix wali askiwa, kuna jan walt'awinakas utji uk yatiñawa ukat wakiskir mayjt'awinak lurañawa.'
3. Altu pata chimpunakax iwxt’awinaka . Wilax jan walt’ayaspawa .
Janiw kuna señales específicas de presión alta ukax utjkiti. Ukampirus, mä kutix uñstayatäxäta ukhaxa, chuymamax wali jan walinwa uñjasi. HBP ukax jan sum uñt’ayasiñax ch’amakïspawa, ukampirus yaqhip señales de alerta ukanakax uñstaspawa, kunapachatix nayratpach jan walt’äwinkxtan ukhaxa.
4. P’iqi usu ukat nayra .
Jila partejja, janiw wilan presión altapajj utjkiti. Ukampirus jilpach sinti jan walt’awinakanx jaqinakax p’iqi usu ukat nayra wila masinakaruw uñjapxaspa, juk’ampirus wilax 180/120 mmHg ukharuw purispa jan ukax juk’ampiruw purispa, sasaw Asociación Americana de Corazón ukankirinakax sapxi. Pʼeqe usunïsksta ukat nasa wilañchaskaksta ukhajja, jankʼakiw qollañ yanaptʼa mayisma.
5. Jisk’a samaña .
Kunawsatix mä jaqix sinti hipertensión pulmonar ukani (wilax wilan presión ukanx pulmones ukanakax utji), jupax samaña pist’aspa, juk’ampirus sapa uru lurawinakanx kunjamakitix sarnaqañax, pesos ukanakax jilxatiwa, escaleras ukar makhatañataki, ukat juk’ampinaka, mä crisis hipertensiva ukanx, juk’ampirus samañ jan qullatäk ukhax, inas sinti llakisiñax utjchispa, p’iqit p’iqit ch’allt’ata, nayra pachan chhaqhata.
6. Kunjamasa wilaxa jisk’achaña .
ukatsti uka . Asociación Americana de Corazón (AHA) , actividad física ukax wila masinakan presión ukar saykatañatakix wali askiwa. Ukham lurasajj kʼumara pesañajj utjaspawa ukat wilan presión satäkis uk jukʼamp jiskʼaptayarakispawa, ukat yaqha cardiovascular usunïñamajj jukʼamp jiskʼachaspawa.
Ukhamaraki, wali wakiskiriwa chiqapa manq’añanaka arktaña. Uka azúcar ukat carbohidratos ukanakax mä jukʼa manqʼañamawa ukat calorías manqʼañsa uñjañamawa. Sodio exceso ukaru janiwa sañakiti ukatxa manq’anaka procesada ukanaka jisk’achañawa.